Tờ trình về dự án Luật Cư trú sửa đổi của Bộ Công an nêu rõ: Tự do cư trú là một trong những quyền cơ bản của công dân đã được ghi nhận trong các bản Hiến pháp của Nhà nước ta và được cụ thể hóa trong các văn bản quy phạm pháp luật về cư trú với những quy định rõ ràng, cụ thể về điều kiện, thủ tục đăng ký cư trú; qua đó, tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho công dân được thực hiện quyền tự do cư trú, lựa chọn nơi cư trú.
Luật Cư trú năm 2006 và Luật Cư trú (sửa đổi, bổ sung) năm 2013 được ban hành đã đánh dấu bước tiến quan trọng trong công tác lập pháp của Nhà nước, tạo bước tiến mới trong việc từng bước hoàn thiện quy định của pháp luật về cư trú, đáp ứng yêu cầu của công tác quản lý hành chính về trật tự xã hội, yêu cầu quản lý dân cư, bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội, tạo môi trường thuận lợi để phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, phục vụ có hiệu quả việc thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước trong từng thời kỳ. Trên cơ sở các quy định của pháp luật về cư trú, tổ chức bộ máy cơ quan đăng ký, quản lý cư trú của lực lượng Công an nhân dân được củng cố, kiện toàn với đội ngũ cán bộ, cơ sở vật chất ngày càng được tăng cường; cơ sở dữ liệu về cư trú với hệ thống tàng thư hồ sơ hộ khẩu đã và đang đáp ứng yêu cầu phục vụ công tác quản lý nhà nước về cư trú.
Tuy nhiên, trước yêu cầu nhiệm vụ bảo đảm an ninh, trật tự trong tình hình mới, yêu cầu quản lý nhà nước, phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm thực hiện quyền con người, quyền công dân và chủ trương đơn giản hóa thủ tục hành chính, giấy tờ công dân liên quan đến quản lý dân cư, ứng dụng khoa học, công nghệ tiên tiến đã đặt ra yêu cầu phải tiếp tục hoàn thiện pháp luật về cư trú; trong đó, việc xây dựng, ban hành Luật Cư trú (sửa đổi) là cần thiết.
Theo đó, Luật Cư trú hiện hành quy định 5 trường hợp xóa đăng ký thường trú là: Người bị chết, bị Tòa án tuyên bố là mất tích hoặc đã chết; được tuyển dụng vào Quân đội nhân dân, công an nhân dân ở tập trung trong doanh trại; đã có quyết định hủy đăng ký thường trú; ra nước ngoài để định cư; đã đăng ký thường trú ở nơi cư trú mới.
Tuy nhiên, tại dự thảo Luật Cư trú sửa đổi, Bộ Công an cho rằng để phù hợp với thực tiễn và tăng cường công tác quản lý cư trú được chặt chẽ hơn, hạn chế tình trạng cư trú “ảo” (công dân có đăng ký nơi thường trú nhưng thực tế không sinh sống tại đó và cũng không thông báo cho cơ quan quản lý cư trú) tác động đến công tác hoạch định chính sách về kinh tế - xã hội của địa phương, công tác bảo đảm an ninh, trật tự, phòng chống tội phạm và vi phạm pháp luật khác, dự thảo Luật Cư trú (sửa đổi) bổ sung 5 trường hợp cần xóa đăng ký thường trú.
Theo đó, công dân vắng mặt tại nơi thường trú từ trên 12 tháng liên tục mà không khai báo tạm vắng với Công an xã, phường, thị trấn nơi thường trú, quy định này chỉ áp dụng đối với người không khai báo, nếu công dân có khai báo thì sẽ không bị xóa đăng ký thường trú.
Việc xác định thời điểm 12 tháng liên tục vắng mặt tại nơi thường trú của công dân được thực hiện qua công tác kiểm tra về cư trú của lực lượng Công an xã, phường, thị trấn; đồng thời, sẽ có hướng dẫn cụ thể về trường hợp này để việc áp dụng được thuận lợi cho công dân (có thể áp dụng việc khai báo qua mạng, qua điện thoại, qua khai báo trực tiếp…).
Trường hợp thứ 2 là người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn từ 12 tháng trở lên, tù chung thân, tử hình. Trong trường hợp này, người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn từ 12 tháng trở lên, tù chung thân, tử hình đều không cư trú tại địa phương nên cần phải quy định xóa đăng ký thường trú cho chặt chẽ; hạn chế sai sót có thể phát sinh cho cơ quan, tổ chức có liên quan khi khai thác, sử dụng thông tin về nơi thường trú, tạm trú của họ trên Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư. Khi họ được giảm án, ra tù về địa phương sinh sống thì được đăng ký lại nơi thường trú trước đây.
Ngoài hai trường hợp nói trên, 3 trường hợp được đề xuất xóa đăng ký hộ khẩu thường trú còn lại là người đã đăng ký thường trú tại chỗ ở là do được thuê, mượn, ở nhờ nhưng đã hết thời hạn thuê, không được mượn, không được ở nhờ nữa; Người đăng ký thường trú tại chỗ ở đã bị phá dỡ, kê biên, tịch thu và Người đã bán nhà, tàu, thuyền, phương tiện khác là chỗ ở dùng để đăng ký thường trú bị xóa đăng ký thường trú sau 12 tháng kể từ ngày bán nhà, tàu, thuyền, phương tiện đó, trừ trường hợp được chủ sở hữu tài sản mới đồng ý cho tiếp tục đăng ký thường trú và trường hợp đã được cơ quan có thẩm quyền cho thôi quốc tịch Việt Nam, bị tước, bị hủy bỏ quyết định cho nhập quốc tịch Việt Nam.