TIẾP TỤC RÀ SOÁT, ĐẢM BẢO DỰ THẢO LUẬT TỔ CHỨC TÒA ÁN NHÂN DÂN (SỬA ĐỔI) ĐỒNG BỘ, THỐNG NHẤT VỚI CÁC LUẬT CÓ LIÊN QUAN
HOÀN THIỆN TỔ CHỨC BỘ MÁY, NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG, HIỆU LỰC, HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG VÀ UY TÍN CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN
Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Hoàng Thanh Tùng trong phiên thảo luận Tổ về dự án Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi)
Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Hoàng Thanh Tùng cho biết, theo Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới, vấn đề về cải cách hệ thống tư pháp, cải cách các cơ quan tư pháp là một trong những nội dung rất quan trọng trong xây dựng nhà nước pháp quyền, cùng với việc đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của của Quốc hội, của Chính phủ, với tư cách là cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp. Cơ quan tư pháp ở đây là trọng tâm là Tòa án, là công tác xét xử trong cải cách tư pháp. Bên cạnh đó, còn có Viện kiểm sát - cơ quan nắm quyền công tố, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án, các cơ quan bổ trợ tư pháp khác nhưng trọng tâm vẫn là Tòa án.
Thành lập Tòa sơ thẩm chuyên biệt phù hợp với xu thế phát triển
Dự thảo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) lần này trình ra Quốc hội dự kiến thành lập Tòa sơ thẩm chuyên biệt. Xét về xu thế phát triển đặt ra yêu cầu chuyên môn hóa, chuyên nghiệp hóa hoạt động của các cơ quan nhà nước nói chung, trong đó có Tòa án. Hiện nay, cùng với sự phát triển của của rất nhiều lĩnh vực cả công nghệ, kinh tế, thương mại đặt ra những yêu cầu rất cao trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật dẫn ví dụ về sở hữu trí tuệ, là lĩnh vực đòi hỏi kiến thức chuyên môn rất sâu. Chúng ta muốn hội nhập thì không thể nào không coi trọng những vấn đề về bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Vấn đề bảo hộ quyền sử hữu trí tuệ là một trong những nội dung trong tất cả các hiệp định thương mại tự do đều đặt ra yêu cầu rất cao. Trong những tranh chấp liên quan đến đến quyền sở hữu trí tuệ đòi hỏi trình độ chuyên môn của thẩm phán kiến thức chuyên sâu về sở hữu trí tuệ. Khi đó, nếu giao cho tòa chuyên trách về kinh tế, thương mại của tòa sơ thẩm cấp huyện xử cũng được nhưng về chuyên môn thì có thể là không phù hợp. Tương tự như vậy đối với những vụ việc về phá sản. Tòa sơ thẩm vẫn có thể xét xử tất cả những vụ việc đó nhưng không chuyên sâu.
Ở các nước, có hình thức Tòa án mới gọi là tòa chuyên biệt rất sâu về một lĩnh vực chuyên môn. Trong lần sửa đổi này, Tòa án nhân dân tối cao đề xuất việc thành lập một số tòa sơ thẩm chuyên biệt. Trong quá trình soạn dự thảo Luật này đã từng quy định cụ thể vào trong dự thảo Luật tòa chuyên biệt gồm những như tòa về sở hữu trí tuệ, tòa về phá sản và tòa về hành chính. Qua các lần dự thảo, có những ý kiến khác nhau, đến dự thảo trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 6 này chỉ có 01 mục nói về Tòa án sơ thẩm chuyên biệt mà không quy định rõ là tòa gì. Theo đó, đây là Tòa án cấp sơ thẩm, cấp thấp nhất và tồn tại song song với Tòa án sơ thẩm ở các huyện như đang có hiện nay.
Cân nhắc phương án quy định phù hợp về tòa án sơ thẩm và tòa án phúc thẩm
Ngoài ra, trong dự thảo Luật này cũng dự kiến đổi tên Tòa án cấp huyện thành Toà án sơ thẩm, như vậy Tòa án sơ thẩm chuyên biệt tồn tại song song với Tòa án sơ thẩm. Nhưng không phải ở mỗi huyện lại có 01 Tòa án sơ thẩm chuyên biệt mà nó được tổ chức theo "địa hạt tư pháp". Ví dụ, ở khu vực Thành phố Hồ Chí Minh, hoạt động kinh tế sôi động, các quan hệ làm ăn với nước ngoài, về sở hữu trí tuệ cũng sôi động thì sẽ thành lập một Tòa án gọi là "Tòa sơ thẩm về sở hữu trí tuệ". Hay khu vực Hà Nội cũng có thể có một Tòa nữa ấy, khu vực miền Trung có một Tòa; và "địa hạt tư pháp" sẽ được Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định sau.
Nêu rõ, định hướng xây dựng của dự thảo Luật như vậy là phù hợp với xu hướng hội nhập và phát triển, tuy nhiên, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Hoàng Thanh Tùng cho biết vẫn còn những băn khoăn. Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật phân tích, Hiến pháp quy định ở Việt Nam chỉ có Tòa án tối cao và các Tòa án khác do luật định. Như vậy luật phải quy định là có những tòa án nào. Luật Tổ chức Tòa án nhân dân chỉ quy định về Tòa án sơ thẩm chuyên biệt mà không quy định cụ thể là Tòa án nào thì sẽ ảnh hưởng đến các luật về tố tụng.
Luật Tổ chức Tòa án nhân dân có quy định về tòa án nào thì các luật tố tụng liên quan cũng phải có quy định phù hợp về thẩm quyền xét xử, trình tự, thủ tục xét xử. Hiện nay, đã có các quy định trong luật tố tụng dành cho Tòa án tối cao, Tòa án cấp cao, Tòa án cấp tỉnh, huyện (sơ thẩm và phúc thẩm) trong luật tố tụng; nhưng chưa có quy định về Toà án sơ thẩm chuyên biệt. Nếu quy định thêm về Tòa án sơ thẩm chuyên biệt thì các luật về tố tụng cũng phải sửa đồng bộ. Việc dự thảo Luật quy định theo hướng giao Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định cụ thể việc thành lập sẽ vướng việc quy định trong Luật tố tụng. Do đó, dự thảo Luật cần cân nhắc phương án quy định phù hợp.
Cần phải tiếp tục nghiên cứu để làm rõ nội hàm quyền tư pháp
Cho ý kiến về những vấn đề xin ý kiến, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật cho biết, về nội hàm của "quyền tư pháp" được quy định tại khoản 1 Điều 3 dự thảo Luật. Đây là một nội dung mới. Hiến pháp quy định nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước ở nước ta là phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan thực hiện ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Dự thảo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân là luật đầu tiên đặt ra vấn đề xác định nội hàm của một trong ba quyền này. Dự thảo quy định theo hướng: Tòa án nhân dân thực hiện quyền tư pháp bao gồm quyền xét xử, quyết định về các tranh chấp, vi phạm pháp luật; về những vấn đề liên quan đến quyền con người, quyền, nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân; quyền giải thích áp dụng pháp luật và bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử.
Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật cho biết nhiệm vụ đầu tiên của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân là phải thể chế hóa chủ trương của Trung ương, của Bộ Chính trị, nghị quyết Đảng mà trực tiếp nhất là Nghị quyết 27-NQ/TW. Trong Nghị quyết 27-NQ/TW không đề cập đến vấn đề cần phải xác định rõ nội hàm của quyền tư pháp. Nghị quyết 27-NQ/TW nyêu cầu làm rõ thẩm quyền của Tòa án để bảo đảm thực hiện đầy đủ quyền tư pháp theo quy định Hiến pháp. Tức là Tòa án nhân dân thực hiện quyền tư pháp. Do đó, việc dự thảo Luật đưa ra khái niệm dễ phát sinh tranh cãi.
Với khoản 1 Điều 3 như dự thảo Luật đã không chỉ xác định nội hàm của quyền tư pháp mà còn liên quan đến việc xác định nội hàm một cách đồng bộ quyền lập pháp, quyền hành pháp. Trong khi Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Tổ chức Chính phủ không quy định về nội hàm của quyền lập pháp và quyền hành pháp.
Cùng với đó, nội hàm tại khoản 1 Điều 3 còn rất nhiều ý kiến khác nhau, như về giải thích áp dụng pháp luật liên quan đến thẩm quyền giải thích pháp luật của Ủy ban Thường vụ Quốc hội hay như việc quyết định những vấn đề liên quan đến quyền con người, quyền, nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân theo quy định của luật xác định mức độ đến đâu để không chồng chéo với quy định về thẩm quyền của Viện kiểm sát, quyền của cơ quan điều tra, một số thẩm quyền đang được giao cho cơ quan hành chính cũng liên quan đến quyền con người, quyền công dân.
Nhắc lại nội dung của Nghị quyết 27- NQ/TW và Kết luận 19-KL/TW của Bộ Chính trị về những vấn đề gì đã chín, đã rõ, đã đạt được sự đồng thuận cao thì kiên quyết thực hiện, ban hành luật để thực hiện; những vấn đề gì mà chưa rõ, chưa chín, đang còn nhiều ý kiến khác nhau thì cứ tiếp tục nghiên cứu; trường hợp cần thiết và được sự cho phép của cấp có thẩm quyền thì thực hiện thí điểm. Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Hoàng Thanh Tùng cho rằng quy định nội hàm quyền tư pháp đến nay còn nhiều ý kiến khác nhau, do đó, cần phải tiếp tục nghiên cứu để làm rõ và phải có sự đồng bộ với quyền lập pháp, quyền hành pháp.
Cân nhắc để quy định Tòa án hỗ trợ thu thập chứng cứ ở mức độ phù hợp
Về thẩm quyền thu thập chứng cứ, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật cho biết, hiện nay, theo quy định của các luật tố tụng, Tòa án vẫn đang thực hiện thẩm quyền thu thập chứng cứ trong một số trường hợp. Nghị quyết 27-NQ/TW cũng quy định: nghiên cứu, làm rõ những trường hợp nào thì Tòa án thu hợp chứng cứ.
Phương án mà Tòa án nhân dân tối cao đề xuất ở trong dự thảo Luật là Tòa án không thực hiện việc thu thập chứng cứ nữa. Trong vụ án hình sự thì chỉ có Viện kiểm sát, cơ quan điều tra tiến hành thu thập chứng cứ; nếu Tòa án qua xét xử thấy chưa đủ chứng cứ thì yêu cầu trả lại hồ sơ. Trong vụ án dân sự, hành chính, các bên đương sự sẽ tự thu thập chứng cứ và tranh tụng trước tòa, còn Tòa án trên trên cơ sở kết quả tranh tụng và xem xét chứng cứ, sẽ quyết định. Chỉ có trường hợp yếu thế thì Tòa án sẽ hỗ trợ.
Phân tích nội dung này, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật cho biết có ý kiến băn khoăn nếu quy định theo hướng này có thể phù hợp khi đề cao tính độc lập và khách quan của Tòa án trong xét xử. Mặt khác, có ý kiến cho rằng liệu quy định như vậy đã phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước hay chưa. Bởi có những vụ án dân sự và hành chính, trong nhiều trường hợp, người dân rất khó để tự mình thu thập chứng cứ.
Hoặc như ở vụ án hình sự, bị cáo hoặc bị hại ra trước tòa cho biết có chứng cứ quan trọng có thể chứng minh sự vô tội của mình và sẵn sàng cung cấp cho Tòa án. Nếu theo quy định của Luật hiện hành thì Tòa án sẽ tiếp nhận để xem xét. Nhưng nếu theo dự thảo Luật sửa đổi thì Tòa án sẽ từ chối, khi đó, vụ án quay trở lại và yêu cầu cung cấp chứng cứ cho cơ quan điều tra để điều tra lại vụ án. Như vậy sẽ kéo dài thời gian giải quyết.
Từ thực tế trên, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật đặt vấn đề với bối cảnh kinh tế - xã hội của nước ta hiện nay đã cho phép quy định theo hướng gần như đảm bảo tuyệt đối sự khách quan và độc lập của Tòa án khi quy định Tòa án không xem xét chứng cứ hay chưa? Theo Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật phải cân nhắc để xem thẩm quyền của Tòa án trong việc thu thập chứng cứ nên quy định ở mức độ như thế nào. Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật đề xuất có thể quy định hẹp hơn những trường hợp mà Tòa án thu hợp chứng cứ, tức không quy định rộng như Luật hiện hành nhưng cũng không bỏ hẳn quyền hạn này. Trong trường hợp bỏ hẳn quyền hạn này thì Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính phải được sửa đồng bộ, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật lưu ý.
Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật đánh giá cao Tòa án nhân dân tối cao đã chủ động, mạnh dạn trong việc trình dự án Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) để thể chế hóa Nghị quyết 27-NQ/TW với nhiều nội dung mới. Nhấn mạnh rằng, Tòa án là trung tâm của công tác xét xử, là trung tâm của hệ thống tư pháp, của cải cách tư pháp và sự đổi mới, cải cách của Tòa án không thể tách rời việc đổi mới của các cơ quan tư pháp (Viện Kiểm sát, Cơ quan điều tra). Tòa án đổi mới mà Viện kiểm sát, cơ quan điều tra, thi hành án không đổi mới đồng bộ thì cuối cùng cũng không hiệu quả. Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Hoàng Thanh Tùng đề nghị cần tiếp tục rà soát các nội dung của dự thảo Luật, cân nhắc các ý kiến của các cơ quan tố tụng khác để đặt trong tổng thể về đổi mới, cải cách hệ thống tư pháp./.