Đây là lần thứ tư Luật phòng chống tham nhũng được sửa đổi kể từ lần đầu được thông qua vào năm 2005. Luật sửa đổi này hướng đến mục tiêu xây dựng một cơ chế phòng ngừa tham nhũng toàn diện và sâu rộng, qua đó góp phần xây dựng một cơ chế quản lý nhà nước, quản lý xã hội công khai, minh bạch để “không thể tham nhũng”; đồng thời, tạo cơ sở pháp lý đồng bộ cho việc phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi tham nhũng để “không dám tham nhũng”.
Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 gồm 10 chương 96 điều. So với Luật Phòng, chống tham nhũng sửa đổi năm 2012, Luật Phòng, chống tham nhũng sửa đổi năm 2018 tăng thêm 3 chương và 4 điều. Trong luật có nhiều điểm mới rất quan trọng.
Quốc hội thông qua Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 tại Kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XIV
Luật Phòng chống tham nhũng lần này có những sửa đổi, bổ sung rất quan trọng để khắc phục những hạn chế, bất cập mà qua tổng kết 10 năm thi hành luật cũ đã chỉ ra. Đó là những hạn chế bất cập về các biện pháp phòng ngừa tham nhũng, kể từ các biện pháp công khai minh bạch, quy định về kiểm soát, xung đột lợi ích, quy định về quy tắc ứng xử, quy định về định mức, tiêu chuẩn, chế độ… lần này đều được sửa đổi, bổ sung, đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Người tham nhũng ở đây là người rất đặc biệt. Đó là người có chức vụ, quyền hạn, người ta có mối quan hệ, có tiền, có địa vị, có tri thức... Cho nên phòng chống loại tội phạm này nó rất khó khăn. Vì vậy, tiếp tục kế thừa những quy định của luật hiện hành, lần này, luật mới quy định chặt chẽ hơn các biện pháp từ phòng ngừa cho đến phát hiện, xử lý tham nhũng.
Kiểm soát tài sản thu nhập của người có chức vụ quyền hạn hiệu quả
Kiểm soát tài sản, thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn luôn là một giải pháp quan trọng trong tổng thể các biện pháp phòng, chống tham nhũng. Sửa đổi chế định về kiểm soát tài sản, thu nhập trong Luật 2018 nội dung rất quan trọng hướng đến phòng ngừa, phát hiện tham nhũng hiệu quả.
Nếu như trước đây, luật quy định chế định minh bạch tài sản thu nhập thì lần này luật quy định chế định kiểm soát tài sản thu nhập. Trong đó, sửa đổi về hệ thống cơ quan kiểm soát tài sản thu nhập cá nhân, quy định cụ thể hơn về hình thức, đối tượng trong việc kê khai tài sản thu nhập, quy định về căn cứ xác minh tài sản thu nhập, trình tự thủ tục xác minh tài sản thu nhập và quy định cơ sở dữ liệu về quản lý tài sản thu nhập.
Điểm mới là kể từ khi Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 có hiệu lực vào ngày 1/7/2019, tất cả cán bộ, công chức đều phải kê khai tài sản, thu nhập. Trước đây chỉ cán bộ từ phó trưởng phòng của Ủy ban nhân dân huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh trở lên và tương đương trong các cơ quan, tổ chức, đơn vị mới phải kê khai tài sản. Luật lần này quy định kê khai tài sản thiếu trung thực sẽ bị xử lý về mặt đảng và nhà nước. Tuy nhiên, theo luật hiện hành, nếu cơ quan chức năng chứng minh được tài sản do tham nhũng mà có thì sẽ tịch thu, xử lý, nếu có dấu hiệu trốn thuế sẽ xử lý theo luật thuế.
Cùng với quy định về kiểm soát tài sản thu nhập, thì dự án luật cũng bổ sung quy định liên quan tới kiểm soát xung đột lợi ích. Đó là một trong những nội dung quan trọng trong công tác phòng ngừa.
Đối với công tác phát hiện và xử lý tham nhũng, luật mới có những sửa đổi, bổ sung tăng cường hơn nữa trách nhiệm của các cơ quan có trách nhiệm phát hiện tham nhũng như là cơ quan thanh tra, cơ quan kiểm toán. Quy định trách nhiệm những cơ quan này trong trường hợp thanh tra, kiểm toán không phát hiện ra vi phạm nhưng sau đó các cơ quan có thẩm quyền lại phát hiện ra vi phạm thì phải chịu trách nhiệm trong việc đã thanh tra kiểm toán nhưng không phát hiện ra vi phạm.
Luật mới cũng quy định nâng cao hơn nữa trách nhiệm người đứng đầu trong việc để xảy ra tham nhũng ở trong cơ quan đơn vị do mình quản lý.
Có biện pháp xử lý hành vi kê khai tài sản, thu nhập không trung thực và xử lý tài sản, thu nhập tăng thêm giải trình không hợp lý về nguồn gốc
Về xử lý hành vi kê khai tài sản, thu nhập không trung thực, giải trình nguồn gốc tài sản, thu nhập tăng thêm không trung thực: Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 quy định cụ thể việc xử lý nghiêm khắc nếu người có nghĩa vụ kê khai kê khai không trung thực, giải trình nguồn gốc tài sản, thu nhập tăng thêm không trung thực bằng các hình thức như: người ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân thì sẽ bị xóa tên khỏi danh sách những người ứng cử; người được dự kiến bổ nhiệm, bổ nhiệm lại, phê chuẩn, cử giữ chức vụ thì không được bổ nhiệm, bổ nhiệm lại, phê chuẩn, cử vào chức vụ đã dự kiến; người đã được bầu, bổ nhiệm, bổ nhiệm lại, phê chuẩn, cử giữ chức vụ thì bị áp dụng một trong các hình thức kỷ luật cảnh cáo, hạ bậc lương, giáng chức, cách chức, buộc thôi việc hoặc bãi nhiệm; người có nghĩa vụ kê khai khác nếu kê khai không trung thực, giải trình nguồn gốc tài sản, thu nhập tăng thêm không trung thực thì bị xử lý kỷ luật và tùy theo tính chất, mức độ vi phạm sẽ bị áp dụng hình thức xử lý từ cảnh cáo trở lên là đủ để đảm bảo tính răn đe; nếu được quy hoạch vào chức danh lãnh đạo, quản lý thì còn bị đưa ra khỏi danh sách quy hoạch. Đồng thời, Luật cũng quy định trường hợp họ chủ động xin thôi làm nhiệm vụ, từ chức, miễn nhiệm thì có thể được xem xét không kỷ luật.
Phòng chống tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước
So với Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005, Luật 2018 đã mở rộng phạm vi điều chỉnh của luật sang khu vực tư với việc quy định rõ hành vi nào là hành vi tham nhũng trong khu vực tư; những người có chức vụ, quyền hạn nào trong khu vực tư là đối tượng của hành vi tham nhũng trong khu vực tư; quy định việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa sang khu vực tư, quy định liên quan đến đạo đức kinh doanh trong khu vực tư.
Nội dung này được quy định thành chương riêng trong Luật thể hiện sự nhấn mạnh vai trò của doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước trong phòng chống tham nhũng và việc mở rộng phạm vi điều chỉnh của Luật ra khu vực ngoài nhà nước.
Đại biểu Quốc hội biểu quyết thông qua Luật tại kỳ họp
Việc xây dựng văn hóa kinh doanh lành mạnh, không tham nhũng có vai trò hết sức quan trọng đối với cả khu vực nhà nước và ngoài nhà nước. Vì vậy, Luật quy định trách nhiệm của tất cả doanh nghiệp, tổ chức kinh tế nói chung trong việc xây dựng quy tắc đạo đức nghề nghiệp, quy tắc đạo đức kinh doanh, quy tắc ứng xử, cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm phòng ngừa tham nhũng (Điều 78, Điều 79). Bên cạnh đó, Luật quy định việc áp dụng bắt buộc một số chế định của Luật đối với một số loại hình tổ chức xã hội, doanh nghiệp gồm công ty đại chúng, tổ chức tín dụng, tổ chức xã hội do Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Nội vụ hoặc Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quyết định thành lập hoặc phê duyệt điều lệ có huy động các khoản đóng góp của nhân dân để hoạt động từ thiện (Điều 80). Đây là các doanh nghiệp, tổ chức có huy động vốn đóng góp của nhiều cổ đông, hoạt động của loại hình doanh nghiệp này (công ty đại chúng) có ảnh hưởng đến sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế hoặc có huy động các khoản đóng góp của nhân dân để hoạt động từ thiện nên dễ phát sinh tham nhũng, do đó, cần phải áp dụng một số biện pháp phòng chống tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước. Theo đó, Luật quy định các doanh nghiệp, tổ chức này áp dụng quy định về công khai, minh bạch trong tổ chức và hoạt động; kiểm soát xung đột lợi ích; chế độ trách nhiệm của người đứng đầu như trong khu vực nhà nước. Đồng thời, Luật cũng giao Chính phủ quy định chi tiết về việc áp dụng các biện pháp phòng chống tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước.
Đồng thời, để đảm bảo tính chặt chẽ, tránh gây ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của doanh nghiệp, Luật quy định chỉ khi các doanh nghiệp, tổ chức đó có dấu hiệu rõ ràng về việc vi phạm quy định về công khai, minh bạch, về kiểm soát xung đột lợi ích, về chế độ trách nhiệm của người đứng đầu thì cơ quan có thẩm quyền mới được tiến hành thanh tra việc thực hiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng. Để tránh việc một doanh nghiệp, tổ chức xã hội bị thanh tra nhiều lần bởi nhiều cơ quan thanh tra khác nhau về cùng một nội dung, Luật đã giao cho Tổng Thanh tra Chính phủ hướng dẫn xử lý chồng chéo, trùng lặp trong hoạt động thanh tra và giao Chính phủ quy định chi tiết về việc thực hiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng đối với doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước.
Có thể nói với những sửa đổi, bổ sung lần này, Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 được kỳ vọng sẽ hạn chế được những kẻ hở mà các đối tượng tham nhũng có thể lợi dụng để tham nhũng, góp phần hoàn thiện hơn hành lang pháp lý và nâng cao hiệu quả của công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng. Song để luật đi vào cuộc sống, được thực thi một cách nghiêm minh thì cần phải triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.