Theo Ban biên tập, việc bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp trong hệ thống pháp luật và bảo đảm để tất cả các chủ thể trong xã hội tôn trọng và nghiêm chỉnh chấp hành các quy định của Hiến pháp luôn là vấn đề được nhiều quốc gia trên thế giới quan tâm.
Ở Việt Nam, vấn đề tôn trọng và bảo vệ Hiến pháp, bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp cũng đã được đề cập đến trong quá trình xây dựng và thực thi các bản Hiến pháp. Cùng với việc thực hiện mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam Xã hội chủ nghĩa, việc xây dựng cơ chế bảo vệ Hiến pháp càng trở nên cấp thiết.
Trong quá trình xây dựng Dự thảo sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1992 (Dự thảo), Ban biên tập đã tiến hành nghiên cứu, xây dựng các quy định trong Dự thảo về cơ chế bảo vệ Hiến pháp.
Bên cạnh việc bảo đảm tính hợp hiến của các văn bản quy phạm pháp luật, bảo vệ Hiến pháp còn bao hàm việc bảo vệ nội dung và tinh thần của Hiến pháp liên quan đến cách thức tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, bảo đảm quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân.
Để thiết lập cơ chế bảo vệ Hiến pháp ở Việt Nam, Dự thảo đã quy định việc thành lập Hội đồng Hiến pháp. Đây là một trong những mô hình cơ quan bảo hiến đã được một số nước trên thế giới áp dụng và được cho là phù hợp bối cảnh bước đầu xây dựng cơ quan bảo hiến ở Việt Nam.
Nhằm cung cấp thêm thông tin phục vụ quá trình sửa đổi Hiến pháp năm 1992, Ban biên tập đã chủ trì nghiên cứu, biên soạn cuốn tài liệu tham khảo về hội đồng hiến pháp của một số nước trên thế giới.
Nội dung cuốn tài liệu này là giới thiệu về cơ cấu tổ chức và cách thức hội đồng hiến pháp các nước xử lý các vụ việc có liên quan đến bảo vệ Hiến pháp. Từ đó, rút ra những bài học kinh nghiệm quý giá phục vụ cho việc nghiên cứu, xây dựng cơ chế bảo vệ Hiến pháp ở Việt Nam qua lần sửa đổi Hiến pháp này.
Theo các chuyên gia, đặc trưng nổi bật của Hội đồng Hiến pháp so với các mô hình bảo hiến khác là mang tính chất của một cơ quan chính trị hơn là một cơ quan tài phán thực sự; chủ yếu do việc xem xét giải quyết các vụ việc tại Hội đồng Hiến pháp không công khai và thiếu đặc trưng của thủ tục tố tụng. Điều này khiến cho Hội đồng Hiến pháp khác với mô hình tòa án hiến pháp và tòa án thường.
Tuy nhiên, về mặt lý thuyết, Hội đồng Hiến pháp vẫn cho thấy khả năng bảo hiến hiệu quả hơn so với mô hình nghị viện vì nó là một cơ quan hiến định độc lập. Một điểm khác biệt quan trọng nữa là Hội đồng Hiến pháp bao gồm những chuyên gia có chuyên môn khác nhau, không nhất thiết chỉ là những chuyên gia luật.
Trong khi đó, mô hình kiểm hiến bằng tòa án yêu cầu các thành viên phải có chuyên môn pháp luật; còn trong mô hình bảo hiến nghị viện, thông thường các nghị sỹ đồng thời là những người thực thi quyền kiểm hiến.
Nghiên cứu cho thấy thiết chế Hội đồng Hiến pháp trên thế giới đã có những biến đổi lớn trong thời gian gần đây mà nổi bật là việc ở một số nước đã trao quyền kiểm hiến sau (kiểm hiến các đạo luật đã có hiệu lực) cho Hội đồng. Việc này trong thực tế đã thu hẹp đáng kể khoảng cách giữa Hội đồng Hiến pháp và thiết chế bảo hiến phổ biến nhất hiện nay trên thế giới là kiểm hiến bằng tòa án.
Từ những thông tin về mô hình tổ chức và hoạt động của Hội đồng Hiến pháp một số nước trên thế giới, có thể thấy chủ trương bổ sung quy định về thành lập Hội đồng Hiến pháp trong Dự thảo là rất phù hợp với thực tế và xu hướng chung trên thế giới.
Việc thành lập Hội đồng Hiến pháp sẽ góp phần khắc phục những nhược điểm của mô hình bảo hiến nghị viện, hứa hẹn tạo ra một bước tiến quan trọng trên con đường xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam.
Tuy nhiên, nhóm tác giả cuốn tài liệu cũng cho rằng Hội đồng Hiến pháp mặc dù có thể là lựa chọn thích hợp trong giai đoạn chuyển đổi của một quốc gia nhưng tính chất chuyên nghiệp và hiệu quả không bằng mô hình kiểm hiến bằng tòa án. Do đó, về lâu dài nên hướng tới việc thành lập Tòa án Hiến pháp - mô hình tỏ ra phù hợp hơn cả với Việt Nam.
Đồng thời, trong bối cảnh hiện nay của Việt Nam, nếu lựa chọn Hội đồng Hiến pháp, cần bổ sung các quy định để đảm bảo cơ quan này có quyền phán quyết với hành vi vi hiến của mọi cơ quan nhà nước và quyền kiểm hiến sau, nhằm phù hợp với xu hướng phát triển của mô hình bảo hiến này trên thế giới./.