Chiều 6/3, trụ sở Văn phòng Quốc hội, 22 Hùng Vương, dưới sự chủ trì của Ủy viên Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy, Thường trực Ủy ban tiến hành thẩm tra sơ bộ dự án Luật Đường sắt (sửa đổi). Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan đến dự và phát biểu tại phiên họp.
Tham dự có các thành viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường; đại diện Thường trực Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội; đại diện lãnh đạo Bộ Xây dựng cùng một số bộ, ngành liên quan.
Toàn cảnh Phiên họp
Thay mặt cơ quan thẩm tra, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi cho biết, Thường trực Ủy ban tán thành với sự cần thiết sửa đổi toàn diện Luật Đường sắt với những lý do như đã được nêu trong Tờ trình của Chính phủ. Thường trực Ủy ban cũng cho rằng, Cơ quan chủ trì soạn thảo rà soát, nghiên cứu thể chế hóa đầy đủ các chủ trương, chính sách của Đảng, trong đó đảm bảo dự thảo Luật và các văn bản kèm theo tuân thủ đúng và đầy đủ Quy định 178-QĐ/TW của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật; rà soát dự thảo Luật để đảm bảo Luật chỉ quy định những nội dung thuộc thẩm quyền của Quốc hội, không “luật hóa” các quy định của Nghị quyết cơ chế đặc thù hay Nghị định, Thông tư trong lĩnh vực đường sắt. Đồng thời, tiếp tục rà soát, đối chiếu các quy định của dự thảo Luật với các luật có liên quan để đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật; tham chiếu quy định của các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.
Về quản lý, khai thác kết cấu hạ tầng đường sắt, theo Tờ trình của Chính phủ, dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung quy định rõ trách nhiệm của các chủ thể trong việc đầu tư xây dựng công trình đường sắt quốc gia, đường sắt địa phương, đường sắt chuyên dùng và công trình hạ tầng kỹ thuật đấu nối với công trình đường sắt... Việc bổ sung các quy định này sẽ tạo cơ sở pháp lý cho đầu tư kết cấu hạ tầng đường sắt.
Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi phát biểu tại Phiên thẩm tra
Tại dự thảo Luật cũng sửa đổi, bổ sung quy định tổ chức được giao quản lý tài sản kết cấu hạ tầng đường sắt do Nhà nước đầu tư tổ chức thực hiện quản lý, bảo trì kết cấu hạ tầng đường sắt để tháo gỡ vướng mắc tồn tại nhiều năm nay đối với việc giao tài sản kết cấu hạ tầng đường sắt quốc gia cho Tổng công ty Đường sắt Việt Nam. Về nội dung này, Thường trực Ủy ban đề nghị làm rõ hơn về cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý khi triển khai các dự án lớn, đặc biệt là những dự án đường sắt liên vùng hoặc sử dụng các công nghệ mới được quy định tại khoản 2 Điều 20 dự thảo Luật; làm rõ trường hợp không phải đầu tư công, đầu tư theo hình thức PPP sẽ được thực hiện như thế. Đồng thời, cần có cơ chế kiểm tra và giám sát xuyên suốt từ cấp quốc gia đến cấp địa phương để đảm bảo tính đồng bộ và hiệu quả trong các dự án đầu tư.
Đối với chính sách của Nhà nước về phát triển đường sắt (Điều 5) và ưu đãi, hỗ trợ trong hoạt động đường sắt (Điều 6), Thường trực Ủy ban đề nghị, cơ quan chủ trì soạn thảo làm rõ việc cụ thể hóa các chính sách quy định tại Điều này trong dự thảo Luật hoặc các luật khác có liên quan. Đối với ưu đãi, hỗ trợ trong hoạt động đường sắt (Điều 6), đề nghị cần có đánh giá tác động cụ thể để đảm bảo tính khả thi và công bằng trong áp dụng chính sách ưu đãi.
Cần bổ sung cơ chế ưu đãi cụ thể cho các doanh nghiệp đầu tư theo mô hình PPP
Tại Phiên họp, các đại biểu nhất trí với sự cần thiết về việc sửa đổi Luật Đường sắt, đồng thời tập trung cho ý kiến vào một số nội dung như: Quy hoạch mạng lưới đường sắt và quy hoạch tuyến đường sắt và ga đường sắt; quy định chung về kết cấu hạ tầng đường sắt; đầu tư xây dựng, quản lý, bảo trì, bảo vệ kết cấu hạ tầng đường sắt; quản lý, khai thác kết cấu hạ tầng đường sắt; hoạt động vận tải đường sắt...
Ủy viên là ĐBQH chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Nguyễn Ngọc Sơn phát biểu tại Phiên thẩm tra
Một số ĐBQH đề nghị Chính phủ và cơ quan hữu quan nghiên cứu đầu tư hạ tầng giao thông đường sắt, hệ thống logistic để đảm bảo tính liên vùng, đảm bảo hệ thống an toàn; có cơ chế ưu đãi cho doanh nghiệp tư nhân đầu tư, khai thác giao thông đường sắt. Ngoài ra, có ý kiến đề nghị chú trọng xây dựng hệ thống giao thông đường sắt tốc độ cao gắn với phát huy ứng dụng khoa học công nghệ, chuyển đổi số...
Đề cập về chính sách ưu đãi, hỗ trợ đầu tư đường sắt, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Nguyễn Ngọc Sơn cho rằng, dự thảo Luật vẫn giữ nguyên các ưu đãi như miễn, giảm tiền thuê đất, hỗ trợ tín dụng ưu đãi cho đầu tư đường sắt.
Luật Đường sắt năm 2017 đã có các quy định này nhưng thực tế triển khai gặp nhiều khó khăn do chưa có hướng dẫn cụ thể. Chính vì thế, đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo cần bổ sung cơ chế ưu đãi cụ thể cho các doanh nghiệp đầu tư theo mô hình PPP (hợp tác công tư), đặc biệt với đường sắt đô thị và đường sắt cao tốc. Ngoài ra, cần điều chỉnh chính sách tài chính cho phép doanh nghiệp vận hành hạ tầng đường sắt được khai thác thương mại tại nhà ga để tạo nguồn thu bù đắp chi phí.
Về quy hoạch và kết nối hạ tầng đường sắt, Luật Đường sắt năm 2017 đã đề cập đến quy hoạch đường sắt quốc gia, nhưng chưa có cơ chế ràng buộc kết nối với các phương thức vận tải khác. Dự thảo Luật đã bổ sung quy định kết nối đường sắt với cảng biển, sân bay, nhưng chưa quy định rõ trách nhiệm đầu tư và nguồn vốn. Do đó, đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo cần quy định trách nhiệm đầu tư rõ ràng giữa Trung ương, địa phương và doanh nghiệp khi xây dựng các tuyến kết nối đường sắt – cảng biển – sân bay. Ngoài ra, cần có chính sách ưu đãi để khuyến khích đầu tư hệ thống logistic đường sắt nhằm tăng hiệu quả vận chuyển hàng hóa.
Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Trần Văn Khải phát biểu tại Phiên thẩm tra
Liên quan đến cơ chế đầu tư và huy động nguồn lực phát triển hạ tầng đường sắt, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Trần Văn Khải cho rằng, điểm nghẽn lớn nhất của ngành đường sắt lâu nay là thiếu vốn đầu tư kết cấu hạ tầng. Luật hiện hành chưa có cơ chế đủ mạnh thu hút vốn ngoài ngân sách, khiến nhiều dự án đường sắt trọng điểm bị chậm trễ.
Dự thảo Luật lần này chủ yếu tập trung quy định về đầu tư công (Điều 20) nhưng chưa làm rõ phương thức huy động đầu tư tư nhân, PPP cho đường sắt. Bên cạnh đó, quy trình triển khai dự án đường sắt liên quan nhiều cấp, nhiều ngành còn bất cập. Chẳng hạn, trường hợp dự án kết hợp đường sắt – đường bộ có thể vướng thẩm quyền đề xuất và phê duyệt nếu Luật không quy định rõ cơ chế phối hợp. Ngoài ra, một số giải pháp huy động vốn mang tính đột phá như mô hình phát triển đô thị định hướng giao thông (TOD, khai thác quỹ đất vùng phụ cận nhà ga để tạo nguồn lực) chưa được đề cập rõ ràng trong dự thảo.
Đại biểu Trần Văn Khải đề nghị cơ quan soạn thảo Luật sửa đổi cần mở rộng không gian huy động nguồn vốn xã hội cho đường sắt. Trước hết, phải xác lập khung pháp lý thuận lợi cho hình thức đối tác công tư (PPP) trong lĩnh vực đường sắt. Nên bổ sung điều khoản nguyên tắc về đầu tư PPP đường sắt (ví dụ tại Điều 20), dẫn chiếu Luật PPP hiện hành nhưng đồng thời cho phép áp dụng các cơ chế ưu đãi đặc thù để tăng tính hấp dẫn (như chia sẻ rủi ro doanh thu, ưu đãi thuế, bảo lãnh của Chính phủ nếu cần).
Cũng tại Phiên thẩm tra, nhiều ý kiến đề nghị thêm cơ chế huy động vốn mới mang tính đột phá như mô hình TOD – tận dụng quỹ đất quanh nhà ga để tạo nguồn lực cho dự án. Đây là xu hướng đã thành công ở nhiều nước, giúp giảm gánh nặng ngân sách và đẩy nhanh tiến độ dự án. Luật nên cho phép thí điểm TOD một cách thận trọng, có thể bổ sung hoặc chỉnh lý Điều 22 về khai thác quỹ đất vùng phụ cận ga, chỉ quy định nguyên tắc chung về sử dụng đất quanh ga cho phát triển đô thị và giao Chính phủ quy định chi tiết tiêu chí, phạm vi, điều kiện áp dụng sau khi có kết quả khả quan từ các đô thị lớn.
Ngoài ra, cần bổ sung cơ chế phối hợp liên ngành, liên địa phương khi thực hiện các dự án đường sắt. Đối với những dự án liên quan nhiều địa phương hoặc nhiều lĩnh vực (ví dụ đường sắt kết hợp đường bộ, đường sắt liên vùng), Luật phải quy định rõ quy trình thống nhất giữa các cơ quan liên quan, tránh tình trạng “có tiền mà không tiêu được” do vướng thủ tục.
Theo đại biểu Trần Văn Khải, có thể bổ sung vào Điều 20 quy định thành lập Ban Chỉ đạo chung Trung ương – địa phương cho dự án lớn hoặc nguyên tắc xác định cơ quan chủ trì tùy theo tỷ trọng phần việc của Trung ương hay địa phương. Đồng thời, cần thiết lập cơ chế giám sát xuyên suốt từ Trung ương đến địa phương đối với các dự án đầu tư đường sắt, đảm bảo tính đồng bộ và hiệu quả trong quá trình thực hiện (có thể giao Chính phủ quy định chi tiết cơ chế này).
Kiến tạo không gian phát triển rộng hơn cho lĩnh vực đường sắt
Phát biểu tại phiên họp, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan đánh giá cao nỗ lực của cơ quan chủ trì soạn thảo, cơ quan chủ trì thẩm tra đã hoàn thiện hồ sơ dự án Luật, các tài liệu trong hồ sơ bảo đảm theo yêu cầu quy định tại Điều 64 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật.
Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan phát biểu tại Phiên họp
Phó Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh, các cơ quan cần tiếp tục phối hợp rà soát, hoàn thiện dự thảo Luật bảo đảm bám sát yêu cầu đổi mới tư duy xây dựng pháp luật được Tổng Bí thư Tô Lâm đưa ra. Các quy định pháp luật được đưa ra phải vừa bảo đảm yêu cầu quản lý nhà nước, vừa khuyến khích sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển, dứt khoát từ bỏ tư duy "không quản được thì cấm".
“Quá trình thẩm tra dự án Luật Đường sắt (sửa đổi) phải bám sát quan điểm luật không chỉ để quản lý mà phải kiến tạo không gian phát triển”. Nhấn mạnh quan điểm này, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan đề nghị, quá trình thẩm tra bên cạnh chú ý thẩm định tính hợp hiến, sự đồng bộ với hệ thống pháp luật cũng cần chú ý nghiên cứu, rà soát để đề xuất thêm các quy định giúp kiến tạo không gian phát triển rộng hơn cho lĩnh vực đường sắt. Đồng thời, phối hợp với cơ quan chủ trì soạn thảo để hoàn thiện dự thảo Luật bám sát tinh thần chỉ đạo của Đảng, của Tổng Bí thư và quán triệt của Chủ tịch Quốc hội là luật mang tính định hướng chung, kiến tạo và không quy định quá chi tiết cụ thể những nội dung không thuộc chức năng, thẩm quyền của Quốc hội.
Về quy hoạch mạng lưới đường sắt và quy hoạch tuyến đường sắt, ga đường sắt, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan lưu ý, các cơ quan trong quá trình hoàn thiện hồ sơ dự án Luật cần chú ý tiếp thu mô hình ở nhiều quốc gia phát triển để đưa quy hoạch trở thành bản marketing nhằm giúp xã hội nhìn ra cơ hội đầu tư vào lĩnh vực đường sắt, thay vì quy hoạch để quản lý như mô hình hiện nay ở nước ta. Quy hoạch là động lực phát triển, chứ không dừng lại ở bản quy hoạch mang tính chất kỹ thuật.
Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy
Phát biểu kết luận Phiên họp, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy nhấn mạnh sự cần thiết của việc sửa đổi Luật Đường sắt nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng, tạo được đột phá về thể chế cho phát triển đường sắt; đồng thời khắc phục những tồn tại, hạn chế trong quá trình thi hành Luật hiện hành.
Chủ nhiệm Ủy ban Lê Quang Huy khẳng định sẽ tiếp thu ý kiến chỉ đạo của Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan tại Phiên họp; đồng thời chỉ đạo các cơ quan tiếp thu tối đa ý kiến đóng góp của các đại biểu để tiếp tục hoàn thiện dự án Luật, trước khi trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, thảo luận tại Phiên họp tháng 3/2025.