Giám sát của Quốc hội và trách nhiệm giải trình của Chính phủ là hai mặt của một vấn đề với mục tiêu đảm bảo việc thực thi pháp luật, thực hiện đầy đủ quyền lực nhân dân mà Quốc hội là người đại diện. Trách nhiệm giải trình của Chính phủ xuất phát từ vị trí, vai trò của Quốc hội, vị trí vai trò của Chính phủ và mối quan hệ giữa Quốc hội với Chính phủ. Chính phủ chịu trách nhiệm trước Quốc hội về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình với tư cách là cơ quan thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội.
Các quy định hiện hành liên quan đến quyền giám sát của Quốc hội và trách nhiệm giải trình của Chính phủ được quy định khá đầy đủ tại Hiến pháp, các luật như: Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Tổ chức Chính phủ, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân và một số văn bản pháp luật khác có liên quan. Thời gian qua, Chính phủ đã nghiêm túc thực hiện trách nhiệm giải trình trước Quốc hội, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng Dân tộc, các Uỷ ban của Quốc hội theo quy định, ngày càng thực chất hơn, thu hút sự quan tâm của cử tri, góp phần làm tăng thêm trách nhiệm của cơ quan và người đứng đầu cơ quan giải trình. Thông qua việc thực hiện trách nhiệm giải trình của Chính phủ, Quốc hội có thông tin chính xác, kịp thời, toàn diện về hoạt động của các cơ quan nhà nước và đời sống kinh tế - xã hội để có cơ sở nhận định, đánh giá tình hình thi hành Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội; ngược lại, những vấn đề mà Quốc hội, đại biểu Quốc hội đặt ra đối với Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, cơ quan, tổ chức có liên quan trong hoạt động giám sát của Quốc hội, tại các phiên chất vấn, giải trình sẽ giúp Chính phủ kịp thời có giải pháp, phương án khắc phục, nhất là những yếu kém trong tổ chức thực hiện pháp luật.
Giám sát NSNN ngày càng có xu hướng được đẩy mạnh, tăng cường tính công khai, minh bạch
Đại biểu Phạm Thúy Chinh - Phó chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính, Ngân sách cho biết, giám sát của Quốc hội đối với NSNN có vai trò hết sức quan trọng. Mục tiêu của giám sát NSNN là nhằm làm cho các hoạt động quản lý NSNN đúng quy định của pháp luật từ khâu lập dự toán đến chấp hành, tổ chức thực hiện thu, chi ngân sách, hạch toán, kế toán và quyết toán NSNN; đảm bảo việc thu, chi, cân đối ngân sách nhà nước tích cực, hiệu quả, phục vụ sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; phát triển nền quản trị công hiện đại, công khai, minh bạch; tăng cường trách nhiệm giải trình và sự tham gia của cử tri và cộng đồng vào chu trình ngân sách. Giám sát NSNN là công việc có tính chất phức tạp, đòi hỏi phải có sự chuẩn bị công phu, nghiêm túc và có kiến thức về kinh tế, tài chính, ngân sách. Giám sát NSNN ngày càng có xu hướng được đẩy mạnh để tăng cường tính công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình và khuyến khích sự tham gia của người dân.
Đồng thời với trách nhiệm giám sát, xem xét, đánh giá của Quốc hội là trách nhiệm giải trình của Chính phủ và các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc thực hiện các quy định của pháp luật về tài chính, ngân sách của toàn bộ quy trình ngân sách. Theo đó, trách nhiệm giải trình của Chính phủ và tổ chức, cá nhân có liên quan phải được thực hiện ở nhiều giai đoạn trong quy trình ngân sách bao gồm: chuẩn bị/xây dựng dự toán, tổ chức thực hiện dự toán và quyết toán NSNN; việc tuân thủ các quy định của pháp luật về NSNN, xử lý theo thẩm quyền hoặc yêu cầu, kiến nghị cơ quan có thẩm quyền xử lý; được tiến hành thông qua các phương thức giám sát như: nghiên cứu, xem xét, đánh giá báo cáo của Chính phủ, giám sát công tác ban hành văn bản quy phạm pháp luật, giám sát theo chuyên đề, chất vấn, giải trình.
Đại biểu Phạm Thúy Chinh - Phó chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính, Ngân sách
Đại biểu Phạm Thúy Chinh - Phó chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính, Ngân sách nhận định, hoạt động giải trình của Chính phủ và cơ quan, tổ chức có liên quan những năm qua đã có nhiều chuyển biến tích cực và tác động mạnh mẽ đến kết quả, hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc hội, có thể kể đến như:
Thông qua báo cáo, giải trình theo phương thức giám sát ban hành văn bản của Quốc hội, Uỷ ban thường vụ Quốc hội, Hội đồng Dân tộc, các Uỷ ban, đại biểu Quốc hội sẽ giúp cho Quốc hội nghiên cứu, thảo luận, cho ý kiến đối với các dự thảo luật về ngân sách nhà nước hoặc có liên quan tới ngân sách nhà nước, các nghị quyết về ngân sách nhà nước, đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật, phù hợp với thực tiễn, tính khả thi, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước;
Việc báo cáo, giải trình gắn với hoạt động giám sát đã cung cấp thông tin, số liệu tin cậy bao gồm kết quả cũng như những bất cập, hạn chế, khó khăn trong quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước khi Quốc hội thảo luận và quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước. Là căn cứ quan trọng để đại biểu Quốc hội, Hội đồng dân tộc, các Ủy ban đưa ra những đề xuất, kiến nghị nhằm tăng cường quản lý chặt chẽ, sử dụng hiệu quả nguồn lực công. Đây cũng đồng thời là căn cứ để Quốc hội thảo luận, quyết định về Kế hoạch Tài chính 5 năm quốc gia, Kế hoạch Đầu tư công trung hạn, Dự toán ngân sách nhà nước, Phân bổ ngân sách trung ương, Quyết toán ngân sách nhà nước hàng năm và các cơ chế đặc thù về tài chính, ngân sách…
Thông qua hoạt động giám sát chuyên đề, nội dung báo cáo, giải trình của Chính phủ và cơ quan hữu quan được chủ thể giám sát tổng hợp, phân tích thận trọng từ đó đưa ra các nhận định, đánh giá khách quan, toàn diện cũng như kiến nghị xác đáng, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc hội
Ngoài ra, thông qua hoạt động giải trình, các cơ quan của Quốc hội thu thập được thông tin nhiều chiều về vấn đề yêu cầu giải trình, trong đó có thông tin từ các đối tượng thụ hưởng chính sách. Các phiên giải trình của Hội đồng Dân tộc, Ủy ban của Quốc hội đã góp phần giải quyết kịp thời những vấn đề “nóng”, mang tính thời sự, tạo chuyển biến tích cực đến công tác quản lý nhà nước trong các lĩnh vực có liên quan, giải tỏa bức xúc trong xã hội, đáp ứng nguyện vọng của cử tri và Nhân dân.
Bên cạnh những kết quả đạt được, Đại biểu Phạm Thúy Chinh - Phó chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính, Ngân sách cũng cho rằng, trong thực hiện trách nhiệm báo cáo, giải trình của Chính phủ về NSNN còn bộc lộ một số tồn tại, hạn chế như: Các cơ quan của Chính phủ đôi khi cung cấp chưa đầy đủ thông tin, số liệu chưa thống nhất. Ngoài ra, hầu hết các tài liệu về ngân sách được quản lý theo chế độ mật cũng là một khó khăn cho quá trình thẩm tra tại ủy ban cũng như khi đại biểu Quốc hội nghiên cứu, thảo luận, cho ý kiến, xem xét, quyết định; Hầu hết các tài liệu về ngân sách nhà nước liên quan tới trách nhiệm báo cáo, giải trình được Chính phủ chuyển tới các cơ quan của Quốc hội trong tình trạng không đảm bảo về tiến độ thời gian theo quy định;…
Ngoài ra, việc còn thiếu các quy định chi tiết làm cơ sở để tiến hành trình tự, thủ tục phiên giải trình như: Thời hạn thông báo kế hoạch giải trình, thời hạn gửi tài liệu, báo cáo, thủ tục thông qua kết luận tại phiên giải trình, tái giám sát việc thực hiện kết luận; quy định về việc tham gia của chuyên gia, chế độ thông tin, báo cáo… cũng là những khó khăn không chỉ cho cơ quan tổ chức giải trình mà cũng là trở ngại lớn đối với cơ quan, người được giải trình.
Phiên giải trình của Ủy ban Tài chính, Ngân sách về “Việc thực hiện các kết luận, kiến nghị của Kiểm toán nhà nước đến hết niên độ NSNN năm 2021”
Cần có các quy định chặt chẽ, khả thi về giám sát đối với lĩnh vực quản lý, sử dụng NSNN
Để tiếp tục nâng cao trách nhiệm giải trình của Chính phủ trước Quốc hội trong lĩnh vực ngân sách nhà nước, đại biểu Phạm Thúy Chinh - Phó chủ nhiệm Uỷ ban Tài chính, Ngân sách đưa ra nhiều kiến nghị liên quan đến hoàn thiện quy định pháp luật, công tác tiếp cận thông tin, đổi mới phương thức, hình thức giám sát của Quốc hội về ngân sách nhà nước,.. Cụ thể:
Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện quy định pháp luật về hoạt động giám sát của Quốc hội và giải trình của Chính phủ trong đó lưu ý cần có các quy định chặt chẽ, khả thi về giám sát đối với lĩnh vực quản lý, sử dụng ngân sách nhà nước, trọng tâm là: Trách nhiệm của chủ thể giám sát và đối tượng giải trình; quy định cụ thể, khoa học, chặt chẽ và khả thi về căn cứ, trình tự, thủ tục, cách thức tiến hành, thành phần, thẩm quyền yêu cầu tiến hành giải trình; cần có thủ tục để các cuộc thảo luận và chất vấn ở Quốc hội cũng như thủ tục, sự tham gia giải trình của trưởng ngành, cơ quan thuộc Chính phủ và Kiểm toán nhà nước tại phiên giải trình tại các Uỷ ban “được đi đến cùng”;...
Thứ hai, làm tốt công tác tiếp cận thông tin một cách thuận lợi, đầy đủ, chính thức và toàn diện là điều kiện quan trọng để tăng cường hiệu lực, hiệu quả trách nhiệm giải trình. Để phục vụ công tác lập pháp, giám sát, quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước, đặc biệt là quyết định về ngân sách nhà nước của Quốc hội, thực hiện trách nhiệm của mình, Chính phủ cần có biện pháp đảm bảo để hồ sơ, tài liệu trình Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội thực hiện đúng quy định của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, qua đó đảm bảo thời gian trình các văn bản để đại biểu có đủ thời gian nghiên cứu đồng thời đảm bảo sự phối hợp giữa Ủy ban Tài chính ngân sách và Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban khác của Quốc hội, cần sớm gửi văn bản, xin ý kiến các Ủy ban sớm hơn để tranh thủ được nhiều ý kiến chuyên sâu hơn của các cơ quan trong lĩnh vực khác.
Thứ ba, tiếp tục đổi mới phương thức, hình thức giám sát của Quốc hội về ngân sách nhà nước, đây chính là cách thức phù hợp để gắn với trách nhiệm chính trị, trách nhiệm giải trình trước Quốc hội của Chính phủ, bộ, ngành liên quan. Mỗi hình thức giám sát cần phải được thực hiện theo một quy trình khoa học, hợp lý với phương thức giám sát phù hợp. Trách nhiệm giải trình về ngân sách nhà nước cần phải bám sát các nguyên tắc cân đối NSNN theo quy định của Hiến pháp và pháp luật, đảm bảo thu ngân sách theo luật định, chi ngân sách trong phạm vi dự toán được phê duyệt, tuân thủ các chỉ tiêu tài chính, ngân sách gắn với ổn định kinh tế vĩ mô thúc đẩy nền kinh tế phát triển bền vững; bám sát thực tiễn nền kinh tế, những thay đổi của đời sống xã hội để có những quyết sách đúng đắn.
Thứ tư, tổ chức chất vấn tại phiên họp của Uỷ ban thường vụ Quốc hội và phiên giải trình của Hội đồng Dân tộc, các Uỷ ban là nơi thể hiện rõ nhất về trách nhiệm giải trình của Chính phủ, cơ quan, cá nhân có trách nhiệm theo quy định của pháp luật. Để tổ chức có hiệu quả các phiên giải trình, đồng thời có cơ chế để cơ quan, cá nhân có trách nhiệm giải trình thực hiện đầy đủ trách nhiệm pháp lý, trách nhiệm chính trị nhất là trong lĩnh vực ngân sách nhà nước thì cần quan tâm hoàn thiện quy trình, thủ tục chất vấn, giải trình.../.