TỔNG THUẬT TRỰC TIẾP CHIỀU 11/5: ỦY BAN THƯỜNG VỤ QUỐC HỘI CHO Ý KIẾN DỰ ÁN LUẬT ĐẤT ĐAI (SỬA ĐỔI)

Theo đó, trước khi tiến hành thảo luận, Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ nghe Bộ trưởng Bộ Tài Nguyên và Môi trường trình bày tờ trình; Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội trình bày báo cáo thẩm tra dự án Luật Đất đai (sửa đổi) đã được chỉnh lý trên cơ sở tiếp thu, giải trình ý kiến đại biểu Quốc hội tại kỳ họp thứ 4 và ý kiến Nhân dân.

14h00: Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn điều hành nội dung phiên họp

Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn cho biết, tiếp tục chương trình phiên họp thứ 23, Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ xem xét, cho ý kiến về dự án Luật Đất đai (sửa đổi).

Dự phiên họp có Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà; đại diện lãnh đạo Ban Kinh tế Trung ương, Bộ Tư pháp, Bộ Xây dựng, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài chính, Thanh tra Chính phủ, Ủy ban Dân tộc, Văn phòng Chính phủ cùng đại diện một số cơ quan hữu quan.

14h02: Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà trình bày Tờ trình

Trình bày tờ trình của Chính phủ về Dự án Luật Đất đai (sửa đổi), Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết việc tổ chức lấy ý kiến Nhân dân đã được triển khai nghiêm túc, đồng bộ, dân chủ, khoa học, công khai, minh bạch, bảo đảm thực chất và hiệu quả với nhiều hình thức đa dạng, phong phú. Đã có trên 12 triệu lượt ý kiến góp ý đối với dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi).

Các nội dung được Nhân dân quan tâm góp ý tập trung vào: bồi thường, hỗ trợ, tái định cư với trên 1,23 triệu lượt ý kiến; giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất với trên 1 triệu lượt ý kiến; tài chính đất đai, giá đất với trên 1,03 triệu lượt ý kiến; quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất với trên 1 triệu lượt ý kiến. Việc tiếp thu, giải trình ý kiến của Nhân dân để hoàn thiện dự án Luật được Chính phủ thực hiện ngay trong quá trình lấy ý kiến. 

Dự thảo Luật Đất đai hoàn thiện gồm 16 chương, 247 điều, trong đó tăng 3 mục, bổ sung mới 24 điều, bỏ 13 điều so với dự thảo Luật lấy ý kiến Nhân dân. Về các nội dung cụ thể, Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết, Dự thảo Luật đã điều chỉnh quy định Điều 17 theo hướng Thủ tướng Chính phủ ban hành khung Chính sách về hỗ trợ đất đai đối với đồng bào dân tộc thiểu số, trên cơ sở đó Ủy ban nhân dân cấp tỉnh trình Hội đồng nhân dân cùng cấp ban hành chính sách cụ thể phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương.

Dự thảo Luật đã bổ sung tại Điều 32 quy định người sử dụng đất đang được Nhà nước cho thuê đất trả tiền một lần cho cả thời gian thuê được lựa chọn chuyển sang thuê đất trả tiền thuê đất hàng năm và tiền thuê đất đã nộp được khấu trừ vào tiền thuê đất hàng năm phải nộp.

Đồng thời, Dự thảo Luật đã được chỉnh lý theo hướng không quy định các nội dung liên quan đến quy hoạch sử dụng đất quốc gia, quy hoạch sử dụng đất quốc phòng, quy hoạch sử dụng đất an ninh tại Chương V mà sửa đổi, bổ sung các quy định này trong Luật Quy hoạch và đề xuất sửa đổi một số điều khoản của Luật Quy hoạch tại Điều 245.

Về thu hồi, trưng dụng đất, đây là nội dung nhận được nhiều ý kiến của Nhân dân. Tiếp thu các ý kiến góp ý, dự thảo Luật đã sửa đổi toàn bộ nội dung của Điều 75 theo hướng Nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng nhằm phát huy nguồn lực đất đai, nâng cao hiệu quả sử dụng đất, phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội theo hướng hiện đại, thực hiện chính sách an sinh xã hội, bảo vệ môi trường và bảo tồn di sản văn hóa. Quy định cụ thể các trường hợp thu hồi đất đối với các loại công trình công cộng từng lĩnh vực.

Về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất, cơ quan soạn thảo đã nghiên cứu, tiếp thu quy định cụ thể, luật hóa một số quy định trong các nghị định hướng dẫn thi hành Luật Đất đai hiện hành đã được thực tế chứng minh là phù hợp đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người có đất thu hồi, tạo sự đồng thuận, giảm khiếu kiện; đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các địa phương trong tổ chức thực thi.

Dự thảo Luật cũng đã làm rõ nguyên tắc định giá đất, giá đất thị trường, căn cứ định giá đất, thông tin đầu vào để xác định giá đất, các phương pháp định giá đất. Bổ sung quy định về tư vấn thẩm định giá đất. Đồng thời Dự thảo Luật đã rà soát, bổ sung thời hạn sử dụng đất ở của người Việt Nam định cư ở nước ngoài được sở hữu nhà ở tại Việt Nam theo quy định của pháp luật về nhà ở, đối với đất sử dụng cho hoạt động khoáng sản. Quy định thời hạn sử dụng đất đối với các trường hợp dự án thời hạn hoạt động trên 50 năm theo quy định của Luật Đầu tư; thời hạn cho thuê đất công ích là 10 năm...

Trên cơ sở tiếp thu kiến ý kiến của Nhân dân, Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà kiến nghị: Chính phủ báo cáo Quốc hội cho phép tiếp tục nghiên cứu, đánh giá tác động, làm rõ căn cứ chính trị, pháp lý và thực tiễn; trên cơ sở đó, Ban Cán sự đảng Chính phủ phối hợp với Đảng đoàn Quốc hội báo cáo Bộ Chính trị, Ban Chấp hành Trung ương trước khi đưa vào dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi).

Bên canh đó, đối với các dự án Luật đã có trong chương trình xây dựng luật, pháp lệnh (Luật Giá; Luật Nhà ở; Luật Kinh doanh bất động sản; Luật Đấu thầu; Luật Đấu giá tài sản; Luật Quản lý, bảo vệ công trình quốc phòng và khu quân sự; Luật Công chứng, Luật Các tổ chức tín dụng,…), Chính phủ kiến nghị Quốc hội chỉ đạo các cơ quan thẩm tra các dự án Luật này phối hợp với Ủy ban Kinh tế (cơ quan chủ trì thẩm tra dự án Luật Đất đai (sửa đổi) rà soát, thống nhất quy định với dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) trước khi trình Quốc hội xem xét, thông qua.

14h25: Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Vũ Hồng Thanh trình bày báo cáo thẩm tra

Trình bày báo cáo Thẩm tra dự án Luật Đất đai (sửa đổi) đã được chỉnh lý trên cơ sở tiếp thu, giải trình ý kiến đại biểu Quốc hội tại kỳ họp thứ 4 và ý kiến Nhân dân, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội Vũ Hồng Thanh cho biết, ngày 10/5/2023, Ủy ban Kinh tế (UBKT) đã có Báo cáo đầy đủ số 1848/BC-UBKT15 thẩm tra dự án Luật Đất đai (sửa đổi) theo Tờ trình số 136/TTr-CP ngày 25/4/2023 của Chính phủ.

Theo đó, về vấn đề xin ý kiến theo Tờ trình số 136/TTr-CP, UBKT đề nghị rà soát kỹ lưỡng, bám sát tinh thần Nghị quyết số 18-NQ/TW và quan điểm đã nêu tại Thông báo số 1493/TB-TTKQH và Thông báo số 2083/TB-TTKQH, nếu là những nội dung chưa được tổng kết, chưa được đề cập trong Nghị quyết số 18-NQ/TW, nay thực tiễn phát sinh đòi hỏi có cơ chế xử lý, Nhân dân có ý kiến đề xuất cụ thể, quá trình nghiên cứu, đánh giá tác động cho thấy cơ sở hợp lý, Cơ quan soạn thảo nhận định cần thiết bổ sung quy định thì đề nghị báo cáo Chính phủ, Ban Cán sự đảng Chính phủ báo cáo cấp có thẩm quyền để cho ý kiến, làm cơ sở hoàn thiện dự án Luật trước khi trình Quốc hội. Nếu là những nội dung đã được tổng kết nhưng chưa đạt được sự đồng thuận, còn có ý kiến khác nhau, chưa đủ chín, đủ rõ về cơ sở lý luận và thực tiễn, không được kết luận tại Nghị quyết số 18-NQ/TW thì đề nghị không đưa vào dự thảo Luật.  

Thẩm tra một số nội dung cụ thể, cơ quan thẩm tra đề nghị ban soạn thảo cân nhắc về áp dụng pháp luật (Điều 4); bổ sung, làm rõ quy định về quyền lựa chọn hình thức giao đất, cho thuê đất của đơn vị sự nghiệp công lập (khoản 3 Điều 32, Điều 34 và Điều 35), bảo đảm phù hợp với định hướng của Đảng và Nhà nước về tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của đơn vị sự nghiệp công lập.

Về quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất (Chương V), UBKT đề nghị chỉnh sửa quy định tại khoản 9 Điều 56 theo hướng chỉ quy định nguyên tắc cho phép các quy hoạch có thể lập đồng thời như Nghị quyết số 61/2022/QH15; đồng thời, bổ sung nguyên tắc quy hoạch cao hơn phải được phê duyệt, quyết định trước quy hoạch thấp hơn để bảo đảm phù hợp với chỉ tiêu do quy hoạch sử dụng đất cấp trên phân bổ. 

Về thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng (Điều 75), Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế cho biết có 2 loại ý kiến: Loại ý kiến thứ nhất: Cơ bản tán thành quy định tại dự thảo Luật như Chính phủ đã trình; đề nghị tiếp tục rà soát, hoàn thiện, bảo đảm quy định đầy đủ, rõ ràng. Loại ý kiến thứ hai: Cân nhắc cách quy định theo hướng liệt kê các trường hợp thu hồi đất như dự thảo Luật, chưa bảo đảm tinh thần của Nghị quyết số 18-NQ/TW về việc quy định điều kiện, tiêu chí cụ thể thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng; khó bảo đảm đầy đủ các trường hợp, nhất là các trường hợp có thể phát sinh trong tương lai. Thường trực UBKT cơ bản tán thành loại ý kiến thứ hai và xin báo cáo UBTVQH xem xét, cho ý kiến.

Đối với quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất (Chương XII),  UBKT đề nghị nghiên cứu bảo đảm việc bồi thường bằng đất khác mục đích sử dụng với loại đất thu hồi phải có giá trị tương đương với đất thu hồi để bảo đảm quyền lợi của người có đất thu hồi. Trong xác định mức bồi thường, hỗ trợ, tái định cư cho người có đất thu hồi cần tính toán để điều tiết, phân phối phần địa tô chênh lệch, bảo đảm hài hòa lợi ích của Nhà nước, người bị thu hồi đất và nhà đầu tư. Tiếp tục rà soát để quy định thống nhất theo hướng “bồi thường” bao gồm các khoản Nhà nước phải chi trả để bù đắp cho thiệt hại cho người sử dụng đất khi bị thu hồi đất; “hỗ trợ” là những khoản mà Nhà nước chi trả thêm để hỗ trợ thêm cho người bị thu hồi đất. 

Thẩm tra quy định về phát triển quỹ đất (Chương VIII), Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội Vũ Hồng Thanh cho biết, đây là Chương mới của dự thảo Luật, đề nghị nghiên cứu kỹ lưỡng, đánh giá tác động đầy đủ, sâu sắc, toàn diện về định hướng chính sách về phát triển quỹ đất bảo đảm tính hợp lý, tính khả thi và nâng cao hiệu quả khai thác, sử dụng nguồn lực đất đai cho phát triển kinh tế - xã hội. Hồ sơ dự án Luật trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 4 đã có Báo cáo đánh giá tác động nhưng chưa cụ thể.

Thẩm tra quy định về giao đất, cho thuê đất thông qua đấu giá quyền sử dụng đất, đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư thực hiện dự án có sử dụng đất và các trường hợp không đấu giá quyền sử dụng đất (Mục 2 Chương IX), UBKT đề nghị nghiên cứu, xem xét trong tổng thể, rà soát kỹ lưỡng các quy định có liên quan tại Điều 75, Điều 108, Điều 121, Điều 122 và Điều 123 dự thảo Luật để quy định rõ ràng, cụ thể các tiêu chí, trường hợp thực hiện đấu giá, đấu thầu, không đấu giá, không đấu thầu và thỏa thuận về nhận quyền sử dụng đất, bảo đảm đồng bộ với pháp luật về đầu tư và pháp luật khác có liên quan đến sử dụng đất. 

Rà soát kỹ lưỡng Điều 120 dự thảo Luật để hạn chế tối đa các trường hợp không đấu giá, không đấu thầu quyền sử dụng đất; bảo đảm phù hợp với quan điểm tại Nghị quyết số 18-NQ/TW. Rà soát, làm rõ các tiêu chí, điều kiện thực hiện đấu giá quyền sử dụng đất tại Điều 121; nghiên cứu quy định theo hướng: thực hiện đấu giá quyền sử dụng đất đối với đất thuộc Quỹ đất để thực hiện các dự án phù hợp với quy hoạch sử dụng đất. Quy định rõ về phương thức giao đất, cho thuê đất trong trường hợp: dự án nhà ở thương mại có quy mô dưới 10 ha tại khu vực nông thôn và dưới 05 ha tại khu vực đô thị…

Đối với quy định về tài chính về đất đai, giá đất (Chương XI), trong đó các khoản thu ngân sách từ đất đai, UBKT đề nghị Chính phủ báo cáo về lộ trình rà soát, tổng kết thi hành các luật về thuế sử dụng đất để trình Quốc hội xem xét, sửa đổi, bổ sung, bảo đảm thể chế hóa đúng và đầy đủ các nhiệm vụ, giải pháp nêu tại Nghị quyết số 18-NQ/TW và đồng bộ với quy định tại dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi).

Ban soạn thảo rà soát pháp luật có liên quan đến trình tự xác định giá đất cụ thể như: đấu thầu chọn tư vấn, thẩm định kết quả… để bảo đảm tính khả thi của quy định tại khoản 4 Điều 151 về ban hành quyết định giá đất trong thời gian không quá 180 ngày kể từ thời điểm xác định giá đất, đồng thời bảo đảm chất lượng của kết quả định giá đất; nghiên cứu bổ sung quy định về xử lý trong trường vi phạm.

Về miễn, giảm tiền sử dụng đất, tiền thuê đất, đề nghị quy định cụ thể tại Điều 153, tách bạch các trường hợp được “miễn” với trường hợp được “giảm”. Cân nhắc kỹ lưỡng quy định tại điểm k khoản 1 Điều 153 về miễn, giảm tiền sử dụng đất, tiền thuê đất đối với trường hợp sử dụng đất không phải đất quốc phòng, an ninh cho mục đích quốc phòng, an ninh của doanh nghiệp quân đội, công an; sử dụng đất để xây dựng nhà ở cho lực lượng vũ trang nhân dân, bảo đảm tính công bằng trong hoạt động sản xuất, kinh doanh giữa các doanh nghiệp. 

Cơ quan soạn thảo cho rằng, quy định tại Điều 154 về phương pháp định giá đất theo nguyên tắc thị trường chưa rõ ràng, chưa bảo đảm thể chế đầy đủ, toàn diện yêu cầu của Nghị quyết số 18-NQ/TW về có chính sách phù hợp với từng đối tượng, loại hình sử dụng đất để khơi dậy tiềm năng, phát huy cao nhất giá trị nguồn lực đất đai, chính sách tài chính về đất đai phải bảo đảm hài hoà lợi ích của Nhà nước, người sử dụng đất và nhà đầu tư, đất đai là nguồn lực quan trọng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội đất nước. 
Về bảng giá đất, có ý kiến đề nghị quy định rõ ràng, cụ thể trong dự thảo Luật về các phương pháp định giá đất và trường hợp áp dụng cụ thể để bảo đảm tính công khai, minh bạch trong định giá đất. Có ý kiến đề nghị thu hẹp các phương pháp định giá đất, cân nhắc ưu tiên sử dụng phương pháp hệ số điều chỉnh.

Về Hội đồng thẩm định giá đất, đề nghị xem xét lại thành phần Hội đồng để nâng cao tính chuyên môn, bảo đảm tính độc lập giữa cơ quan định giá, cơ quan thẩm định giá và cơ quan quyết định giá đất, bảo đảm thể chế hóa đúng tinh thần của Nghị quyết 18-NQ/TW...

15h02 : Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn gợi ý một số nội dung trọng tâm thảo luận

Điều hành nội dung phiên họp, Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn cho biết, dự án Luật Đất đai (sửa đổi) giữ vai trò rất quan trọng, tác động đến mọi mặt đời sống xã hội, cuộc sống của người dân. Trong thời gian từ 03/1 đến 15/3, Chính phủ đã tổ chức xin ý kiến rộng rãi nhân dân trên phạm vi cả nước, qua đó tiến hành tiếp thu, tổng hợp, chỉnh lý, bổ sung, hoàn thiện hồ sơ dự án luật trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội. 

Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội đề nghị các đại biểu cho ý kiến về sự phù hợp của dự thảo luật với đường lối, chủ trương của Đảng, tính thống nhất trong hệ thống pháp luật; cùng một số vấn đề cụ thể về quyền, trách nhiệm của nhà nước, công dân với đất đai; quyền, trách nhiệm của người sử dụng đất; quy định về các trường hợp thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ tái định cư khi nhà nước thu hồi đất; phát triển quỹ đất; quy định về giao đất, cho thuê đất, chuyển đổi mục đích sử dụng đất; tài chính đất đai, giá đất; hạn mức nhận quyền sử dụng đất nông nghiệp của cá nhân; quy định chuyển tiếp, điều khoản thi hành… cùng các vấn đề khác các đại biểu có quan tâm.

15h11: Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy phát biểu 

Phát biểu ý kiến về dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) tại phiên họp, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy đánh giá cao sự chuẩn bị của Chính phủ; cho rằng hồ sơ dự án Luật đã được chuẩn bị rất công phu, đặc biệt là việc lấy ý kiến nhân dân về dự án Luật này. Số lượng ý kiến nhân dân góp ý rất lớn... 

Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy cho biết, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cũng đã có văn bản tham gia thẩm tra phối hợp với Ủy ban Kinh tế và có những đề xuất cụ thể. 

Nhấn mạnh dự án Luật Đất đai (sửa đổi) là một dự án Luật đồ sộ, khó và được cử tri rất quan tâm, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy đề nghị trong Tờ trình của Chính phủ cần có cách thức đề cập đến việc phản hồi những ý kiến đóng góp của người dân một cách công khai, minh bạch, thể hiện được sự trân trọng đối với những góp ý của nhân dân. 

Liên quan đến vấn đề xây dựng bảng giá đất, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy bày tỏ nhất trí với ý kiến thẩm tra của Ủy ban Kinh tế; cho rằng việc xây dựng bảng giá đất rất mất thời gian, do vậy đề nghị cần cân nhắc có nên áp dụng trong thời gian dài hơn hay không?

15h17: Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên phát biểu

Phát biểu tại phiên họp, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên cho biết, dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) lần này đã thay đổi nhiều so với dự thảo Luật trình Quốc hội cho ý kiến lần trước. Đồng thời đánh giá cao cơ quan soạn thảo đã rất chủ động, sát sao trong việc tổng hợp ý kiến của nhân dân với khối lượng lấy ý kiến rất lớn và thời gian lấy ý kiến, tiếp thu không nhiều.

Dự án Luật Đất đai có mối quan hệ chặt chẽ với Luật Dân sự, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên góp ý thêm về quy định quyền sử dụng hạn chế thửa đất liền kề. Quyền hạn chế thửa đất liền kề được tiếp cận theo Luật Dân sự 2015 và cách tiếp cận này mới hơn. Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên cho rằng, dự thảo Luật Đất đai chưa cập nhật theo hướng tiếp cận mới này. Bên cạnh đó, quyền đối với bất động sản liền kề được xác định xác lập do địa thế tự nhiên theo quy định của luật theo thỏa thuận, theo di chúc. Nội dung này cũng được quy định tại Điều 246 của Bộ luật Dân sự.

Về việc xây dựng công trình ngầm và công trình trên không tại Điều 75 của dự thảo Luật quy định là thu hồi phần diện tích đất trên bề mặt để phục vụ xây dựng công trình ngầm. Để đảm bảo việc khai thác giá trị đất đai ổn định và các quan hệ xã hội phù hợp với tính chất của quyền bề mặt được quy định trong Bộ luật Dân sự, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên nhận thấy, Luật Đất đai cũng nên quy định theo hướng là Nhà nước chỉ thu hồi phần không gian ngầm mà không phải là thu hồi phần diện tích đất trên bề mặt, trong trường hợp này, người sử dụng đất sẽ tiếp tục được sử dụng đất trên bề mặt và khoảng không. 

Đồng thời được Nhà nước bồi hoàn, bồi thường hoặc hỗ trợ đối với phần thiệt hại, chi phí phát sinh do bị thu hồi phần không gian đó. Nhà nước chỉ đặt vấn đề thu hồi phần mặt đất nếu thửa đất được lựa chọn để xây dựng công trình phụ trợ cho khai thác và sử dụng công trình ngầm.

Về mối quan hệ giữa dự thảo Luật Đất đai và dự thảo Luật Nhà ở, hai dự thảo Luật này vẫn còn một số điểm đang còn khác nhau như về thu hồi đất, dự án cải tạo, xây dựng lại nhà chung cư, về thu tiền sử dụng đất cho nhà ở công vụ… Do đó, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Trần Hồng Nguyên đề nghị Chính phủ rà soát rà soát thêm và bổ sung thêm và sửa luôn ngay trong đợt này để quy trình làm luật và việc áp dụng pháp luật sẽ thuận lợi hơn.

15h49: Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga: cần minh bạch trong thu hồi đất, tránh khiếu kiện

Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga cho biết, dự thảo luật đã tiếp thu nhiều ý kiến liên quan đến giải quyết tranh chấp, khiếu nại, tố cáo vi phạm pháp luật về đất đai. Bên cạnh đó, về điều 229 quy định về hòa giải tranh chấp đất đai, các khoản 1, 2, 3 có quy định 5 hình thức hòa giải tranh chấp về đất đai, gồm: Tự hòa giải; Hòa giải ở cơ sở; Hòa giải tại Tòa án; Hòa giải thương mại; Hòa giải tại Ủy ban nhân dân xã. 

Tuy nhiên, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp cho biết, đối với trường hợp hòa giải thành mà có sự thay đổi hiện trạng về ranh giới, người sử dụng đất, khoản 5 Điều 229 chỉ quy định về trình thự, thủ tục công nhận sự thay đổi đối với 02 hình thức hòa giải là: Hòa giải tại Ủy ban nhân dân xã và Hòa giải tại Tòa án. Như vậy, đối với 03 hình thức hòa giải còn lại, nếu có sự thống nhất về thay đổi hiện trạng về ranh giới, người sử dụng đất sẽ không có cơ chế để công nhận kết quả hòa giải. Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp đề nghị bổ sung các trường hợp này tại khoản 5 Điều 229 cho phù hợp.

Ngoài ra, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp cho biết, nội dung về thu hồi đất rất được cử tri, nhân dân quan tâm, dự thảo Luật đã có quy định cụ thể, tuy nhiên, cần minh bạch quá trình, tiêu chí, điều kiện thu hồi đất để đảm bảo đúng tiêu chí, tránh khiếu kiện. Cần làm rõ khái niệm thế nào là “phục vụ mục đích quốc phòng, an ninh”, thế nào là phục vụ mục đích phát triển kinh tế xã hội, vì lợi ích quốc gia, vì lợi ích công cộng. Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp đề nghị cần quy định thật rõ ràng, cụ thể, dự liệu các trường hợp xảy ra trong thực tế để đảm bảo tính chặt chẽ và khả thi trong áp dụng pháp luật.

15h55: Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Lê Tấn Tới: Tạo điều kiện cho lực lượng công an, quân đội công tác tại vùng sâu, vùng xa có đất để định cư

Góp ý tại phiên họp, Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Lê Tấn Tới bày tỏ thống nhất với báo cáo thẩm tra của Ủy ban Kinh tế báo cáo tại phiên họp. Liên quan đến vấn đề đặc thù của ngành Công an, quân đội được điều động đi công tác tại các vùng sâu vùng xa, hải đảo, Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Lê Tấn Tới đề xuất tạo điều kiện hỗ trợ để lực lượng này có đất để định cư.

Bên cạnh đó, Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Lê Tấn Tới đề nghị cần đánh giá, tổng kết Nghị quyết 132 của Quốc hội khóa XIV về thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc, tồn đọng trong quản lý, sử dụng đất quốc phòng, an ninh kết hợp với hoạt động lao động sản xuất, xây dựng kinh tế.

Đồng thời, tại kỳ họp thứ 5, Quốc hội khóa XV tới đây, Quốc hội cũng sẽ cho ý kiến Luật Quản lý công trình quốc phòng và khu quân sự. Do đó, Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh Lê Tấn Tới đề nghị Ban Soạn thảo 2 luật này có sự trao đổi, thống nhất giữa 2 Luật để tạo sự thống nhất trong hệ thống pháp luật.

16h02: Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định phát biểu

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định đánh giá cao cơ quan soạn thảo và cơ quan thẩm tra đã chuẩn bị báo cáo khá công phu, nghiêm túc, kỹ lưỡng, đủ điều kiện trình Quốc hội tiếp tục thảo luận tại Kỳ họp thứ 5.

Về áp dụng pháp luật, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định cho biết thời gian gần đây có xu hướng điều khoản áp dụng pháp luật, luật nào cũng muốn là số một, vì vậy đề nghị Ủy ban Pháp luật phối hợp với Bộ Tư pháp và Viện nghiên cứu lập pháp chuẩn bị tổ chức hội thảo chuyên về điều khoản áp dụng pháp luật.

Qua rà soát, có nhiều nội dung liên quan đến các luật khác nên Chính phủ trình 2 phương án, Phó Chủ tịch Quốc hội đề nghị kết hợp cả phương án. Theo đó, nội dung nào có thể sửa được ngay trong Luật Đất đai thì sửa luôn; vấn đề nào liên quan đến nội dung của luật, với số lượng nhiều thì cần dùng một luật sửa nhiều luật. Khi đó, Chính phủ trình UBTVQH bổ sung vào chương trình xây dựng luật, pháp lệnh, thông qua cùng thời điểm với Luật Đất đai (sửa đổi) để đảm bảo đồng bộ. 

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định cũng đề nghị thể chế hóa đầy đủ Nghị quyết 18 của Trung ương, bởi nội dung Nghị quyết 18 của Trung ương có phạm vi rộng, không chỉ liên quan đến đất đai, mà còn liên quan đến thị trường bất động sản, một số lĩnh vực khác nữa, nên Luật Đất đai không thể thể chế được toàn diện Nghị quyết 18. Do vậy, Nghị quyết 18 cần phải thể chế trong một số luật khác nữa, như Luật Kinh doanh bất động sản, Luật Xây dựng, Luật Nhà ở… Có nội dung thể chế trong luật nhưng cũng nội dung phải thể chế trong văn bản của Chính phủ.

Về hoàn thiện quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, thu hồi đất vì mục đích quốc phòng, an ninh, phát triển kinh tế - xã hội, vì lợi ích quốc gia, công cộng, Phó Chủ tịch Quốc hội cho biết, tại khoản 6, Điều 86 dự thảo luật quy định: việc phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, việc bố trí tái định cư phải được hoàn thành trước khi có quyết định thu hồi đất. Ban soạn thảo cần rà soát về sử dụng từ ngữ chặt chẽ, tránh có cách hiểu khác nhau, bởi Nghị quyết Trung ương 8 quy định: việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư phải đi trước một bước.

Ngoài ra, Nghị quyết 18 của Trung ương nêu thực hiện có hiệu quả việc đào tạo nghề, tạo việc làm, tổ chức lại sản xuất, ổn định đời sống cho người sản xuất sau thu hồi nhưng vẫn chưa được thể chế hóa rõ trong dự thảo luật…

Vấn đề hoàn thiện các quy định pháp luật có liên quan đến thị trường bất động sản, trong đó có thị trường quyền sử dụng đất, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định cho biết, Nghị quyết 18 quy định: đẩy mạnh thương mại hóa quyền sử dụng, xây dựng thông tin thị trường bất động sản gắn với thông tin đất đai, có chính sách khuyến khích phát triển thị trường quyền sử dụng đất, nhất là thị trường cho thuê đất nông nghiệp; hoàn thiện cơ chế pháp lý, tăng cường thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt trong giao dịch bất động sản; có cơ chế bảo đảm thị trường bất động sản phát triển lành mạnh, an toàn, bền vững; kiểm soát chặt chẽ, khắc phục tình trạng đầu tư đầu cơ đất đai. Tuy nhiên, dự thảo luật vẫn chưa thể chế cụ thể theo tinh thần nghị quyết của Trung ương, đề nghị ban soạn thảo nghiên cứu, bổ sung hoặc báo cáo rõ thể chế hóa ở mức độ nào…

16h18: Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đánh giá cao công tác lấy ý kiến Nhân dân về dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi)

Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đánh giá cao các cơ quan trong việc tổ chức lấy ý kiến Nhân dân và tiếp thu thu ý kiến đại biểu Quốc hội tại Kỳ họp thứ 4, ý kiến tại Hội nghị đại biểu Quốc hội chuyên trách, cũng như công tác thẩm tra của Ủy ban Kinh tế. 

Chủ tịch Quốc hội nêu rõ, qua xem xét hồ sơ trình cho thấy, báo cáo tổng hợp ý kiến Nhân dân lên đến 577 trang, báo cáo tiếp thu ý kiến Nhân dân và ý kiến đại biểu Quốc hội 405 trang, tờ trình dự án luật 35 trang, báo cáo thẩm tra đầy đủ 62 trang. Chủ tịch Quốc hội ghi nhận các cơ quan chuẩn bị công phu, mỗi lần làm chất lượng lại được nâng lên như đại biểu Quốc hội khi cho ý kiến tại Hội nghị đại biểu Quốc hội đánh giá chất lượng vượt trội so với lần trình tại Kỳ họp thứ 4. 

Chủ tịch Quốc hội đề nghị tiếp tục rà soát để xem xét có tham mưu đề xuất đề việc có báo cáo riêng Quốc hội hay báo cáo chung về việc lấy ý kiến và quá trình lấy ý kiến Nhân dân, thực hiện Nghị quyết về việc lấy ý kiến Nhân dân đối với dự thảo Luật Đất đai. 

Chủ tịch Quốc hội nêu rõ, qua rà soát nhận thấy kết quả lấy ý kiến Nhân dân có quy mô và thực hiện tốt, được Nhân dân quan tâm với trên 12 triệu lượt ý kiến. Người dân quan tâm rất nhiều đến những vấn đề có liên quan sát sườn đến đời sống như vấn đề bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, vấn đề giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất, tài chính đất đai và giá đất, vấn đề quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất. Do đó, Chủ tịch Quốc hội đề nghị nên có hình thức báo cáo lại với Nhân dân về việc lấy ý kiến và tiếp thu giải trình ý kiến Nhân dân, ít nhất là phải đăng tải công khai báo cáo kết quả lấy ý kiến Nhân dân lên Cổng thông tin điện tử của Chính phủ và của Bộ. Cùng với đó công tác thông tin truyền thông cũng cần được chú trọng tham gia vào công tác này. 

Chủ tịch Quốc hội đánh giá cao hồ sơ dự án luật trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội và dự kiến trình Quốc hội lần này đã được chuẩn bị hết sức công phu, được chỉnh lý trên cơ sở tiếp thu nghiêm túc kỹ lưỡng, chọn lọc nhiều ý kiến góp ý tâm huyết của các cơ quan, tổ chức, các trường đại học, viện nghiên cứu, các chuyên gia, các nhà khoa học, doanh nghiệp và các tầng lớp Nhân dân. 

Qua xem xét hồ sơ cho thấy so với dự thảo trước đây, dự thảo mới nhất đã có bước tiến rất là quan trọng về chất lượng. Nhiều nội dung được sửa đổi chi tiết, sát thực tế và có tính khả thi cao hơn và từng bước tháo gỡ được những vướng mắc trong quản lý, sử dụng đất đai, phúc đáp được yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn tới. Do đó, Chủ tịch Quốc hội cho rằng hồ sơ này đã đủ điều kiện để tiếp tục trình với Quốc hội xem xét cho ý kiến tại Kỳ họp thứ 5 tới. Đặc biệt là báo cáo thẩm tra của Ủy ban Kinh tế rất công phu rất chất lượng, nêu nhiều cả vấn đề, quan điểm, nội dung lớn và cả những vấn đề, điều khoản cụ thể để Quốc hội cho ý kiến.

Về thể chế hóa các quan điểm, nguyên tắc và nội dung trong Nghị quyết 18-NQ/TW, Chủ tịch Quốc hội đề nghị  phải tiếp tục rà soát để thể chế hóa một cách đầy đủ và quán triệt đúng nội dung này. Trong đó, có yêu cầu đất đai phải được điều tra, đánh giá, thống kê, kiểm kê, lượng hóa và hạch toán đầy đủ trong nền kinh tế. Do đó, đề nghị Ban soạn thảo, cơ quan thẩm tra nghiên cứu, thiết kế thêm một số điều hoặc có chương riêng quy định về điều tra, đánh giá, thống kê, kiểm kê đất đai, trách nhiệm của các cấp, các ngành, xây dựng dữ liệu về đất đai.

Chủ tịch Quốc hội lưu ý một số các nội dung khác cần phải tiếp tục rà soát để hoàn thiện sâu sắc hơn như cơ chế xác định giá đất theo nguyên tắc thị trường, quy định mức thuế cao hơn với người sở hữu nhiều diện tích đất hoặc đầu cơ hoặc chậm sử dụng đất, bỏ hoang đất; quản lý tiết kiệm, hiệu quả nguồn thu từ đất giữa Trung ương và địa phương; thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt trong giao dịch bất động sản; khuyến khích phát triển thị trường quyền sử dụng đất, nhất là thị trường cho thuê đất nông nghiệp; cơ chế bảo đảm thị trường bất động sản phát triển lành mạnh, an toàn, bền vững; kiểm soát chặt chẽ, khắc phục tình trạng đầu cơ đất đai. 

Về vấn đề áp dụng pháp luật, Chủ tịch Quốc hội cho biết theo báo cáo dự án Luật Đất đai (sửa đổi) có liên quan đến hơn 100 dự án luật và liên qua trực tiếp đến khoảng 20 -22 luật. Do đó, đề nghị cơ quan soạn thảo và cơ quan chủ trì thẩm tra rà soát với những dự án luật đang sửa như Luật Kinh doanh bất động sản, Luật Nhà ở, Luật Đấu thầu, v.v. và luật này để đảm bảo tương thích. 

Đối với các dự án luật khác liên quan, hiện có 2 phương án. Một là rà soát lại để đưa vào dự án luật này để sửa luôn. Hai là dùng một luật để sửa nhiều luật. Do đó, đề nghị cân nhắc phương án để sửa ngay trong Luật Đất đai để bảo đảm tính khả thi, để khi Luật được ban hành không phải chờ các Luật khác và có thể vận hành ngay. 

Chủ tịch Quốc hội chỉ rõ, trong dự án luật này có nhiều điều giao cho Chính phủ hướng dẫn chi tiết hoặc là thực hiện theo quy định của Chính phủ, trong đó có nội dung rất quan trọng là vấn đề về tài chính đất đai, phương pháp, cách thức, trình tự, thủ tục tính giá đất. Nhấn mạnh đây là những vấn đề đại sự, người dân rất quan tâm, cần phải được luật hóa, Chủ tịch Quốc hội đề nghị không nên chỉ quyết định một câu giao cho Chính phủ hướng dẫn. Đề nghị các cơ quan nghiên cứu nội dung lớn để đưa vào luật và làm rõ danh mục các văn bản dự kiến ban hành để hướng dẫn chi tiết. 

Cho biết người dân và doanh nghiệp rất quan tâm đến việc chuyển sang cơ chế tính tiền thu sử dụng đất hằng năm và điều chỉnh khi có biến động, Chủ tịch Quốc hội ghi nhận dự thảo Luật lần này có thiết kế để khắc phục. Chủ tịch Quốc hội đặt vấn đề việc điều chỉnh này có thể có năm biến động tăng, có năm biến động giảm, nhưng trong mức biến động như thế nào thì sẽ điều chỉnh. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp, người dân mong muốn có một mức tối đa điều chỉnh. Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh việc này liên quan đến chi phí của nền kinh tế không chỉ đơn thuần là chi phí của doanh nghiệp bởi giá tăng lên thì đền bù cũng tăng cao. Khi đó vấn đề đặt ra là điều chỉnh thế nào, biến thiên bao nhiêu thì điều chỉnh, tổng điều chỉnh tăng khống chế tối đa.

16h48: Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh phát biểu

Phát biểu ý kiến về dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) tại phiên họp, Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh cho biết, Bộ Tư pháp đã có sự phối hợp chặt chẽ với Bộ Tài nguyên và Môi trường trong suốt quá trình soạn thảo, hoàn thiện dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) cũng như quá trình tiếp thu, giải trình ý kiến đóng góp của nhân dân. Do vậy, dự thảo Luật trình ra Ủy ban Thường vụ Quốc hội tại phiên họp này đã có sự thống nhất tương đối cao trong Chính phủ... 

Liên quan đến việc thể chế hóa Nghị quyết 18 của Trung ương trong dự thảo Luật, Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh cho rằng, các nội dung trong dự thảo Luật Đất đai (sửa đổi) về cơ bản đã bám sát các chủ trương, đường lối của Nghị quyết 18. Tuy nhiên cũng còn một số nội dung quy định chưa được cụ thể, do vậy nên bổ sung giải trình đầy đủ vào trong Tờ trình. 

Về một số nội dung chưa có trong Nghị quyết 18, nhưng được đông đảo cử tri, nhân dân và các tổ chức rất quan tâm góp ý, đề nghị bổ sung như các nội dung có liên quan đến yếu tố nước ngoài, Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh cho biết, Chính phủ đang nghiên cứu và đánh giá tác động kỹ lưỡng. Nếu bổ sung sẽ báo cáo Đảng đoàn Quốc hội để Quốc hội báo cáo cơ quan có thẩm quyền quyết định.

16h55: Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà tiếp thu, làm rõ nội dung được nêu tại Phiên họp

Tiếp thu các ý kiến chỉ đạo của Chủ tịch Quốc hội, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cho biết, về cơ bản cơ quan soạn thảo đã có sự phối hợp và nghiên cứu kỹ các văn bản của Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội cùng đồng hành, nghiên cứu để lựa chọn các vấn đề để tiếp thu. Trong đó, tiếp thu ý kiến của nhân dân với số lượng lớn, và thực hiện chỉ đạo của Chủ tịch Quốc hội rất nghiêm túc, những gì vượt ra khỏi Nghị quyết thì không đưa vào. Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cho biết Ban soạn thảo sẽ tiếp tục nghiên cứu đánh giá, cùng với Quốc hội, Ban Cán sự Đảng Chính phủ bám sát vào Nghị quyết 18-NQ/TW, những gì đã đúng và thực tế chính minh thì mới đưa vào trong luật. 

Về điều khoản áp dụng Luật, Luật Đất đai liên quan đến tất cả các luật khác. Để xác định luật nào là luật gốc, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cho rằng, mặc dù Nghị quyết đề nghị cần làm rõ mối quan hệ này nhưng đến giờ chưa xác định được. Thực tế phải đảm bảo quy định của Luật Đất đai, cơ quan trình đã áp dụng theo tiền lệ của các luật trước, trong và sau để áp dụng trong Luật Đất đai nhằm tránh sự chồng chéo sau này. Hiện có 22 luật có sự mâu thuẫn, chồng chéo với Luật Đất đai. Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà nêu rõ, việc xác định các mối quan hệ này cần phải đưa vào nhằm tránh mâu thuẫn, chồng chéo, đồng thời mong muốn các cơ quan liên quan hỗ trợ cho Ban soạn thảo thống nhất trong Luật Đất đai những gì được coi là gốc, sau đó triển khai với các luật khác. Trong quá trình triển khai có Luật Đầu tư, Luật Đấu hầu, Luật Kinh doanh bất động sản, Luật Nhà ở đang thực hiện theo tinh thần này.

Về định giá, tiếp thu ý kiến của Chủ tịch Quốc hội, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà khẳng định sẽ tiếp thu đưa phương pháp, nguyên tắc định giá gắn với dữ liệu đất đai đầu vào.
Phó Thủ tướng cho biết, với tinh thần như Chủ tịch Quốc hội gợi ý là mỗi lần ban hành thì phải giải quyết trọn vẹn các mối quan hệ, mong muốn UBTVQH, Uỷ ban Kinh tế và cơ quan trình dự án Luật này cùng nhau nghiêm túc tiếp thu, tập trung từ nay đến tháng 10, cần sự nỗ lực, cố gắng của cả hai bên và các cơ quan của Quốc hội đóng vai trò hết sức quan trọng.

17h03: Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn kết luận nội dung thảo luận

Kết luận nội dung thảo luận, Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đánh giá cao việc lấy ý kiến nhân dân được tiến hành khoa học, toàn diện, thực chất, các ý kiến của nhân dân đã được tiếp thu đầy đủ.

Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội nhấn mạnh, đây là dự án luật rất quan trọng, là trọng tâm công tác xây dựng pháp luật của nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV. Vì vậy, cần tiếp tục rà soát, nghiên cứu kỹ, tổng hợp và tiếp thu đầy đủ các ý kiến của nhân dân cũng như của các đại biểu. 

Để tiếp tục hoàn thiện hồ sơ dự án luật đảm bảo chất lượng, Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội đề nghị cơ quan soạn thảo tiếp thu nghiêm túc ý kiến của các đại biểu, hoàn thiện hồ sơ dự án luật theo đúng quy định của pháp luật, lưu ý tuyên truyền có trọng tâm, trọng điểm về các nội dung đã tiếp thu ý kiến người dân, rà soát, thể hiện sâu sắc nội dung Nghị quyết 18 của Ban chấp hành Trung ương Đảng, đưa vào luật những vấn đề đã chín, đã rõ, đã được thực tiễn chứng minh, để đảm bảo tính khả thi khi luật có hiệu lực. 

Ngoài ra, cần rà soát, hoàn thiện quy định về điều kiện giao đất, cho thuê đất, thu hồi đất, tiếp tục hoàn thiện quy định về sử dụng đất, nhất là các vấn đề mới như đất tôn giáo, tín ngưỡng, quốc phòng, an ninh, bất động sản liền kề… Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội đề nghị Chính phủ chỉ đạo cơ quan soạn thảo, các cơ quan hữu quan khẩn trương nghiên cứu ý kiến của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, cơ quan thẩm tra để hoàn thiện dự án Luật trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 5.